Ppor. "Ryba" – Ostatni Partyzant Białostocczyzny († 1957) – ŻOŁNIERZE WYKLĘCI

59. rocznica śmierci ppor. Stanisława Marchewki "Ryby"

…Nie dajmy zginąć poległym.
Zbigniew Herbert

59 lat temu, nocą z 3 na 4 marca 1957 r., otoczony przez grupę operacyjną SB–KBW w schronie ulokowanym w zabudowaniach Apolinarego Grabowskiego w Jeziorku (pow. Łomża), zginął z bronią w ręku ostatni partyzant Białostocczyzny, ppor. Stanisław Marchewka "Ryba".

Zabudowania gospodarcze Apolinarego Grabowskiego. W głębi stodoła, z lewej widoczny dach chlewu, pod którym znajdował się schron ppor. "Ryby".

Zabudowania gospodarcze Apolinarego Grabowskiego. Z lewej chlew, pod którym znajdował się schron ppor. "Ryby".

Funkcjonariusze komunistycznej bezpieki znaleźli możliwość dotarcia do dwóch
żołnierzy mjr. Jana Tabortowskiego "Bruzdy",
którzy po śmierci dowódcy w 1954 roku, współdziałali z "Rybą" –
Tadeusza Wysockiego "Zegara" i Wacława Dąbrowskiego "Tygrysa". Obaj
zgodzili się wyjść z podziemia i skorzystać z amnestii, ale nie chcieli
ujawnić miejsca, gdzie ukrywał się "Ryba". Przełom nastąpił pod koniec
lutego 1957 roku. Poprzez "Zdzisławę" – tajnego współpracownik SB –
udało się w przybliżeniu ustalić miejsce pobytu grupy, a Tadeusz Wysocki
"Zegar" dokonał reszty, wskazując funkcjonariuszom SB (kpt.
Szkudelskiemu i kpt. Czaplejewiczowi) lokalizację schronu. Zdecydował
się też na udzielenie pomocy przy likwidacji "Ryby".

Grupa operacyjna SB–KBW przed wyjazdem na akcję. Na pierwszym planie (od lewej) ppłk Stanisław Wałach oraz ppłk Edmund Krzemiński.*

Ppłk Edmund Krzemiński, w 1957 r. dowódca 2. Brygady KBW (Archiwum IPN)

Funkcjonariusz SB por. Włodzimierz Stefański pozujący po zakończeniu akcji w miejscu skąd otworzył ogień do ppor. Stanisława Marchewki "Ryby".*

Członkowie grupy operacyjnej SB–KBW po zakończeniu akcji. Od lewej stoją m.in.: 5 – ppłk Edmund Krzemiński, 6 – kpt. Aleksy Jarocki, 7 – por. Włodzimierz Stefański, 8 – ppłk Stanisław Wałach, 10 – kpt. Józef Szkudelski, 11 – kpt. Feliks Czaplejewicz.*
* Powyższe zdjęcia pochodzą z książki Stanisława Wałacha pt. "Świadectwo tamtym dniom…". Oryginalne odbitki, pierwotnie znajdujące się w archiwum Wydziału „C” (SB) KWMO/WUSW w Białymstoku, nie trafiły jednak do Archiwum IPN w Białymstoku. Wszystkie fotografie publikuję dzięki uprzejmości Piotra Łapińskiego z białostockiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej.

3
marca 1957 r., pod pozorem choroby żony, Wacław Dąbrowski "Tygrys"
dostał prawo opuszczenia schronu. Zabudowania Grabowskiego zostały
otoczone przez 2. kompanię 2. batalionu KBW z Grajewa. Tadeusz Wysocki "Zegar"
wyszedł z kryjówki i zameldował SB, że w schronie został tylko ppor.
"Ryba". W pobliże schronu przedostali się SB-ecy. Zorientowawszy się w
sytuacji, "Ryba" zaczął strzelać do funkcjonariuszy bezpieki. Zginął w
godzinach porannych 4 marca 1957 r., zastrzelony przez funkcjonariusza
SB por. Włodzimierza Stefańskiego.

Zabójca ppor. Stanisława Marchewki "Ryby", funkcjonariusz SB por. Włodzimierz Stefański (zdjęcie z lat późniejszych).

W aktach IPN zachowała się notatka oficera SB
mówiąca o tym, że bunkier "bandyty" udekorowany był obrazem Matki
Boskiej Częstochowskiej.

Pośmiertne zdjęcie ppor. Stanisława Marchewki "Ryby" wykonane przez funkcjonariuszy SB.

Uzbrojenie ppor. Stanisława Marchewki "Ryby" znalezione w bunkrze znajdującym się w zabudowaniach Apolinarego Grabowskiego w Jeziorku k. Łomży. Zdjęcia wykonane przez funkcjonariuszy SB po zabiciu ppor. "Ryby", 3/4 marca 1957 r. (Archiwum IPN)

Wnętrze i wyposażenie bunkra, w którym ukrywał się ppor. Stanisław Marchewka "Ryba", znajdującego się w gospodarstwie Apolinarego Grabowskiego w Jeziorku k. Łomży. Zdjęcia wykonane przez funkcjonariuszy SB po zabiciu ppor. "Ryby", 3/4 marca 1957 r. (Archiwum IPN)

Przeczytaj: Śmierć ppor. Stanisława Marchewki ps. "Ryba" we wspomnieniach ppłk. Stanisława Wałacha, zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. bezpieczeństwa w Białymstoku (opracował Piotr Łapiński IPN O/Białystok).

Ppor. Stanisław Marchewka "Ryba" (1908-1957)

Urodził
się 16 listopada 1908 r. w Jeziorku (gm. Drozdowo, pow. Łomża), w
rodzinie chłopskiej, s. Antoniego i Marianny z d. Jankowskiej.

Ukończył
3 klasy szkoły powszechnej. W latach 1929–1931 odbył służbę wojskową w
18. pułku artylerii lekkiej w Ostrowi Mazowieckiej, gdzie ukończył
szkołę podoficerską. Uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r. Walczył w
szeregach 18. pal 18. Dywizji Piechoty (Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew”)
jako dowódca plutonu artylerii. Dostał się do niewoli niemieckiej, z
której zbiegł podczas transportu do obozu jenieckiego. W 1940 r.
nawiązał kontakt z lokalnymi strukturami ZWZ, jednak ze względu na
konieczność ukrywania się przed NKWD utracił łączność z organizacją.

Zaprzysiężony
do ZWZ w czerwcu 1941 r., po ataku niemieckim na ZSRR. W działalności
konspiracyjnej posługiwał się pseudonimem „Ryba”. Był żołnierzem Obwodu
ZWZ-AK Łomża, początkowo placówki nr 8 (Piątnica–Jeziorko), następnie od
września 1943 r. – dowódcą plutonu terenowego w Jeziorku, wchodzącego w
skład 8. kompanii (gm. Drozdowo). Latem 1944 r., w okresie
poprzedzającym oraz podczas trwania akcji „Burza”, był dowódcą plutonu w
III/33 pp AK. Dowodził akcjami zaopatrzeniowymi na majątki
administrowane przez władze okupacyjne, likwidował patrole niemieckie
oraz brał udział w walkach z wycofującymi się oddziałami Wehrmachtu.
Według opinii przełożonych:

"Wzorowy żołnierz i dobry dowódca, dokonał wielu aktów sabotażowo-dywersyjnych".

Po
zatrzymaniu i rozbrojeniu pozostałości oddziału przez jednostki Armii
Czerwonej został skierowany do formującego się w Dojlidach k.
Białegostoku 6. samodzielnego/zapasowego batalionu piechoty LWP.
Zdezerterował wiosną 1945 r. i kontynuował działalność niepodległościową
w szeregach AKO na terenie Rejonu „D” (d. Inspektoratu Łomżyńskiego).
Pełnił odtąd funkcję przewodnika walki czynnej/samoobrony (d. Kedywu)
Rejonu, adiutanta przewodnika Rejonu (d. inspektora) mjr. Jana Tabortowskiego „Bruzdy” oraz dowódcy jego osobistej ochrony.

W
maju 1945 r. przestał pełnić funkcję adiutanta i objął dowództwo
rejonowego oddziału partyzanckiego. Oddział operował w nadnarwiańskiej
części powiatu, głównie na terenie gmin Drozdowo i Bożejewo, w okresie
od maja do lipca 1945 r., i liczył wówczas około 40 partyzantów. Stojąc
na czele wspomnianych struktur brał bezpośredni udział w akcjach
zbrojnych, był wyróżniającym się żołnierzem. 20 kwietnia 1945 r.
uczestniczył w odbiciu ze szpitala garnizonowego w Białymstoku
łączniczki Franciszki Ramotowskiej „Iskry”. W nocy 8/9 maja 1945 r. podczas akcji opanowania Grajewa
dowodził atakiem na gmach PUBP, po zdobyciu którego uwolniono około 60
aresztowanych. 11 maja 1945 r. brał udział w rozbiciu grupy operacyjnej
UBP-MO pod Wyrzykami (pow. Łomża). Uczestniczył również w działaniach
represyjnych wymierzonych w miejscowe struktury NSZ, będących rezultatem
wzajemnych konfliktów. Po rozwiązaniu oddziału „Ryba” zachował
stanowiska szefa samoobrony rejonu oraz dowódcy osobistej ochrony mjr.
„Bruzdy”, kontynuując następnie działalność w szeregach Zrzeszenia WiN.

W
styczniu 1946 r. zaprzestał działalności konspiracyjnej i wyjechał do
Łodzi, gdzie zajął się handlem. W kwietniu 1947 r. ujawnił się w PUBP w
Łomży, po czym powrócił do Łodzi. Początkowo nie znajdował się w polu
zainteresowania miejscowego UBP, jednak w listopadzie 1952 r., w
porozumieniu z WUBP w Białymstoku, doszło do jego zatrzymania. 15
listopada 1952 r. został zwerbowany do współpracy z UBP (pod krypt.
„Rak”), najprawdopodobniej na podstawie tzw. materiałów
kompromitujących. Według materiałów UBP: „Otrzymał on zadanie nawiązania
kontaktu z bandą „Bruzdy” oraz przygotowanie warunków do jej
likwidacji”. Pod koniec 1952 r. i w pierwszej połowie 1953 r.
kilkakrotnie przyjeżdżał w łomżyńskie poszukując kontaktu z „Bruzdą”.
Pod koniec lipca 1953 r., po nawiązaniu kontaktu, zerwał współpracę z
UBP i ujawnił plany bezpieki. Dołączył do powinowskiego oddziału
partyzanckiego mjr. „Bruzdy”, w którym pełnił funkcję zastępcy dowódcy.
Wspomniany oddział operował na pograniczu powiatów łomżyńskiego i
grajewskiego, głównie na terenie gmin Bożejewo, Jedwabne, Przytuły,
Radziłów i liczył wówczas pięć osób, była to typowa grupa przetrwania.
23 sierpnia 1954 r., po śmierci „Bruzdy” w Przytułach (pow. Łomża),
przejął dowództwo nad oddziałem.

Wydany przez zwerbowanego do współpracy z UBP–SB członka oddziału Tadeusza Wysockiego „Zegara”. Otoczony w nocy z 3 na 4 marca 1957 r. przez grupę operacyjną SB–KBW w Jeziorku (pow. Łomża), w schronie ukrytym w zabudowaniach Apolinarego Grabowskiego. Zginął z bronią w ręku w godzinach porannych 4 marca 1957 r., zastrzelony przez funkcjonariusza SB por. Włodzimierza Stefańskiego. Ppor. "Ryba" został pochowany na cmentarzu
parafialnym w Piątnicy k. Łomży. Szkalowany po
śmierci przez rozmaitych pisarzy i publicystów, szczególnie przez
Stanisława Wałacha, b. oficera UBP–SB oraz Feliksa Sikorskiego, b.
oficera KBW. Echa oszczerczej kampanii propagandowej pobrzmiewają do
chwili obecnej.

[kliknij w obraz aby powiększyć]

Śmierć
ppor. "Ryby" jest symboliczną datą końca partyzantki niepodległościowej
na Białostocczyźnie.
Odznaczony został Orderem Virtuti Militari V klasy
(1945 r.) i Krzyżem Walecznych (1944 r.).
Żona Agnieszka, mieli synów: Kazimierza, Stanisława, Lucjana i Piotra. Awanse: kapral (1930 r.), plutonowy (1943 r.), podporucznik (1945 r.).

Piotr Łapiński

4
marca 2007 r. w Jeziorku, gdzie do końca swoich dni ukrywał się ppor.
Marchewka, nastąpiło uroczyste odsłonięcie tablicy pamiątkowej.