Wojciech Kujawa
Patriotyczne wychowanie. Siostry Bożena, Hanna Róża, Irena, Kalina Chełmickie
Historię czterech amerykańskich braci Niland poznały zapewne nawet osoby, które powierzchownie interesują się II wojną światową. To na podstawie ich losów Steven Spielberg oparł scenariusz swojego głośnego filmu Szeregowiec Ryan. Bohaterska walka mężczyzn na frontach drugiej wojny światowej niewątpliwie zasługuje na upamiętnienie1. Szkoda tylko, że poświęcenie dla ojczyzny polskich rodzin wciąż tak mało przebija się do opinii publicznej. Niewiele się dzisiaj mówi o rodzinie Chełmickich i związanych z nimi Bukowskich, a przecież kilkanaścioro bliższych lub dalszych krewnych zapłaciło wysoką – nieraz najwyższą – cenę za zaangażowanie w działalność niepodległościową2. Wśród nich były cztery siostry: Bożena, Hanna Róża, Irena i Kalina, których losy opisano poniżej.
Wakacje 1936 r. Siostry Chełmickie, od lewej: Irena, Hanna, Bożena, Kalina.
Antoni Chełmicki (1882–1953) i Maria Karolina z d. Gill (1885–1969) doczekali się czterech córek: Bożeny, Hanny Róży, Ireny i Kaliny. Dziewczęta dzieciństwo spędziły w znacznej mierze na prowincji. Ojciec, absolwent nauk rolniczych na Uniwersytecie Jagiellońskim, zarządzał majątkami ziemskimi albo pracował jako nauczyciel w szkołach rolniczych.
Na temat najstarszej siostry, Bożeny, wiadomo niewiele. Urodziła się w 1914 r. Była utalentowana sportowo, szczególnie w lekkoatletyce. W latach trzydziestych zamieszkała w Warszawie i rozpoczęła pracę w Komunalnej Kasie Oszczędności3. W czasie wojny zaangażowała się w działalność niepodległościową. Wstąpiła do Armii Krajowej i pod pseudonimem „Mira” wzięła udział w Powstaniu Warszawskim. 6 IX 1944 r. zginęła na ul. Czackiego, prawdopodobnie przysypana gruzami kamienicy. Pochowano ją po wojnie na Cmentarzu Powstańców Warszawy na stołecznej Woli4.
Na szczęście losy pozostałych sióstr nie są skryte za tak ciemnym woalem. Drugim dzieckiem była Hanna Róża. Urodziła się 30 VIII 1918 r. we wsi Łazy, gm. Ciągowica. Antoni w tym czasie administrował majątkami w Małopolsce5. Na początku lat dwudziestych rodzina Chełmickich mieszkała prawdopodobnie w Warszawie. W stolicy bowiem przyszły na świat Irena Jadwiga – 15 I 1921 r. i Kalina – 1 VII 1922 r. Ojciec w tym czasie uczył w szkole rolniczej w Kijanach w woj. lubelskim. Wkrótce cała rodzina przeniosła się do tej miejscowości. Kolejne przeprowadzki spowodowane były stosunkowo częstymi zmianami miejsc pracy ojca. W drugiej połowie lat dwudziestych cała rodzina przeprowadziła się do Słonima, a w 1933 r. zamieszkała w Wilnie. Ojciec bowiem w okolicznych Bukiszkach otrzymał posadę zarządcy. Kalina i Irena podjęły naukę w III Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Adama Jerzego Czartoryskiego w Wilnie, a Hanna Róża w 1937 r. ukończyła tam zasadniczą szkołę krawiecką. W 1938 r. Irena zdała małą maturę i kontynuowała edukację w liceum6. W październiku 1939 r. po kilku tygodniach sowieckiej okupacji Wilno zostało przekazane Litwinom. Nowe władze zapowiedziały „reformę” szkolnictwa i zwolniły polską kadrę pedagogiczną. Represje te dotknęły także Antoniego Chełmickiego. W związku z tym razem z Hanną Różą wyjechał do Felicjanówki k. Wilna. Mama z Kaliną i Ireną pozostały w Wilnie, by dziewczęta kontynuowały naukę. W czasie ponownej okupacji sowieckiej w latach 1940–1941 ojciec dostał pracę jako dozorca nocny w sklepie i wrócił do Wilna7. Hanna Róża pozostała natomiast na gospodarstwie w Felicjanówce, gdzie w 1943 r. wyszła za mąż za okolicznego gospodarza Piotra Pieślaka, a w 1944 r. urodziła córkę Annę8.
W odpowiedzi na litewskie zmiany w szkolnictwie w grudniu 1939 r. uczniowie zorganizowali strajk, w którym uczestniczyły Kalina i Irena. Po proteście dziewczęta nie powróciły do szkoły i podjęły naukę na tajnych kompletach. Irena uczyła się razem z koleżankami: Ireną Monkiewiczówną, Haliną Obrocką, Ireną Wierzbicką, Wilhelminą Zagórską. Lekcje odbywały się w mieszkaniu państwa Wierzbickich przy ul. Rzecznej 12 i państwa Obrockich przy ul. Wileńskiej 36. Lekcje religii natomiast miały miejsce na plebanii kościoła Bernardynów. Na przełomie kwietnia i maja 1940 r. Irena zdała egzamin dojrzałości9. W tym samym roku Kalina zakończyła etap gimnazjalny edukacji i zdała małą maturę. Trudne warunki materialne zmusiły siostry do zaniechania nauki i podjęcia pracy fizycznej. Do grudnia 1941 r. Irena pracowała w gospodarstwie rolnym w majątku Waka oraz jako robotnica w Wilnie, zajmowała się także odszlamianiem stawów w majątku w Werkach10. W następnym roku odbyła sześciotygodniowy kurs epidemiologiczny. W 1943 r. została robotnicą w magistracie w Wilnie oraz pracowała przy rozbiórce zniszczonych domów11. Kalinę natomiast początkowo zatrudniono w gospodarstwie w Jurkiszkach k. Wilna. W 1941 r. powróciła do miasta i od następnego roku uczyła się w średniej szkole technicznej w Wilnie. Naukę przerwała po półtora roku. W 1943 r. przez miesiąc pracowała w cegielni, po czym do 1945 r. była szwaczką w fabryce kożuchów i futer12. Wszystko to działo się w warunkach zmieniających się okupacji: litewskiej, sowieckiej, niemieckiej i znów sowieckiej.
W czasie wojny Irena i Kalina były harcerkami w drużynie im. S. Żółkiewskiego. Następnie Irena (ps. „Irys”, „Róża”) została łączniczką ZWZ–AK13. Przysięgę składała na ręce Zofii Dąb-Biernackiej „Jagienki”14 – późniejszej (od 1943 r.) szefowej łączności konspiracyjnej w Oddziale V Sztabu Komendy Okręgu AK Wilno15. Dokumenty przekazywała m.in. kurierowi Oddziału V Edmundowi Bukowskiemu „Antoniemu Sadowskiemu”, „Zbyszkowi”, swojemu późniejszemu mężowi. 17 VII 1944 r. w domu rodziców Ireny aresztowało go NKWD. Podczas próby ucieczki został ranny pod łopatką i ponownie schwytany. Z uwagi na mocno krwawiącą ranę umieszczono go w szpitalu, skąd podjął drugą, tym razem udaną, próbę ucieczki16. Ze względu na dekonspirację od komendanta okręgu ppłk. Juliana Kulikowskiego „Ryngrafa”17 otrzymał rozkaz wyjazdu do Warszawy z misją kurierską. We wrześniu tr. wspólnie z narzeczoną Ireną pod przybranym nazwiskiem Mareccy dotarli do stolicy, która w tym czasie ogarnięta już była powstańczymi walkami18. […]
Strona główna>
Prawa autorskie>
1. Początkowo myślano, że z czterech braci przeżył tylko Frederick „Frtitz” Niland, natomiast pozostali: Preston, Robert i Edward zginęli podczas inwazji w Normandii lub w rejonie Pacyfiku. Ostatecznie okazało się, że Edward przeżył zestrzelenie jego bombowca, po czym został pojmany przez Japończyków. Zob. m.in. S.E. Ambrose, Kompania braci. Od Normandii do Orlego Gniazda Hitlera: kompania E 506. pułku piechoty spadochronowej 101. Dywizji Powietrznodesantowej, Warszawa 2001, s. 109–110; http://www.sproe.com/n/fritz-niland.html (dostęp 2 IV 2015).
2. Po wojnie w związku z działalnością niepodległościową m.in. aresztowano: Edmunda Bukowskiego, jego dwóch braci: Czesława i Henryka (sprawy przeciwko nim umorzono w 1949 r. z braku dowodów winy) oraz kuzyna Jana, a także żonę Irenę i jej dwie siostry: Hannę Różę i Kalinę, siostrę ich matki Zofię Racięcką z mężem Józefem, brata matki Józefa Gilla z żoną Janiną i synem Witoldem, siostrę Janiny – Marię Prokopowicz, ojca chrzestnego Krzysztofa Bukowskiego – Bohdana Rudnickiego. Krzysztof Bukowski oblicza, że łącznie aresztowano 16 członków rodziny.
3. Relacja Krzysztofa Bukowskiego, 30 III 2015.
4. Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, t. 2: Żołnierze podziemnych formacji niepodległościowych, Pruszków 1994, s. 60–61; http://www.1944.pl/historia/powstancze-biogramy/Bozena_Chelmicka/?q=Bo%C5%BCena+Che%C5%82micka (dostęp 26 III 2015).
5. IPN BU 0259/312, Akta kontrolno-śledcze sprawy Hanny Róży Pieślak [dalej: IPN BU 0259/312], t. 1, Protokół przesłuchania Hanny Róży Pieślak, 21 VI 1948, k. 41.
6. IPN BU 944/215, Akta sprawy karnej Ireny Bukowskiej [dalej: IPN BU 944/215], Protokół przesłuchania Ireny Bukowskiej, 20 VI 1948, k. 8.
7. IPN BU 0259/312, t. 1, Protokół przesłuchania Hanny Róży Pieślak, 21 VI 1948, k. 41. Kalina Chełmicka w protokole przesłuchań podaje natomiast, że ojciec w tym czasie był zarządcą majątku Jurkiszki k. Wilna, a do miasta powrócił w 1941 r. IPN BU 944/213, Akta sprawy karnej Kaliny Chełmickiej [dalej: IPN BU 944/213], Protokół przesłuchania Kaliny Chełmickiej, 21 VI 1948, k. 27.
8. IPN BU 0259/312, t. 1, Protokół przesłuchania Hanny Róży Pieślak, 21 VI 1948, k. 42.
9. I. Bukowska-Łęczycka, Wspomnienia uczestniczek dwóch kompletów maturalnych z roku szk. 1939/40. W kręgu Gimnazjum i Liceum im. ks. A. J. Czartoryskiego w Wilnie [w:] Wilno jako ognisko oświaty w latach próby. Świadectwa o szkole lat 1939–1949, oprac. E. Feliksiak, M. Skorko-Barańska, Białystok 2001, s. 203–211.
10. Eadem, Autobiogram [w:] Zawołać po imieniu. Księga kobiet – więźniów politycznych 1944–1958, t. 1, oprac. B. Otwinowska, T. Drzal, Warszawa 1999, s. 187.
11. IPN BU 944/215, Protokół przesłuchania Ireny Bukowskiej, 20 VI 1948, k. 8. Odpis tego dokumentu znajduje się także w aktach kontrolno-śledczych sprawy Ireny Bukowskiej o sygn. IPN BU 0259/325, t. 1, k. 7–11.
12. IPN BU 944/213, Protokół przesłuchania Kaliny Chełmickiej, 21 VI 1948, k. 27.
13. AAN, Komisja Historii Kobiet, sygn. 29, Spis kobiet-żołnierzy AK z terenu Wileńszczyzny i Nowogródczyzny sporządzony przez Wilhelminę Zagórską.
14. Zofia Dąb-Biernacka „Jagienka” (1919–2011), kpt., szef łączności konspiracyjnej Wileńskiego Okręgu AK (1943–1944), wysłana wraz ze swoją zastępczynią Aliną Lenartowicz „Leną” do KG AK z meldunkiem dotyczącym rozbrojenia żołnierzy podziemia przez Sowietów (1944), pośredniczyła w kontaktach między Komendą Okręgu i KG AK, wyjechała do Włoch z misją kurierską do II Korpusu (1945), na emigracji (od 1946), zamieszkała w Wielkiej Brytanii. Zob. A. Rojewska, Dąb-Biernacka Zofia [w:] Sylwetki kobiet-żołnierzy, t. 1, red. K. Kabzińska, Toruń 2003, s. 72–78.
15. Archiwum Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych (dalej: AUdsKiOR), K 59545, Akta osobowe Ireny Bukowskiej, Życiorys, 16 III 1992, k. 13; AUdsKiOR, K 59546, Akta osobowe Kaliny Chełmickiej, Życiorys, 23 III 1992, k. 5.
16. Syn Żołnierza Wyklętego: Nie wolno zapomnieć. Rozmowę z Krzysztofem Bukowski przeprowadził Kajetan Rajski, http://www.fronda.pl/a/syn-zolnierza-wykletego-nie-wolno-nam-zapomniec-1,39224.html (dostęp 26 III 2015).
17. Julian Kulikowski „Ryngraf” (1893–1973), płk dypl., komendant połączonych okręgów AK Wilno i Nowogródek (od 17 VII 1944), aresztowany przez NKWD (I 1945), skazany na 15 lat katorgi (29 VIII 1945), wywieziony do Workuty, powrócił do Polski 13 XII 1955 r. Zob. L. Tomaszewski, Julian Kulikowski (1893–1973) [w:] Słownik Polski walczącej na Kresach Północno-Wschodniej Rzeczypospolitej, t. 1, red. J. Malinowski, Bydgoszcz 1995, s. 141–142.
18. P. Niwiński, Edmund Zbigniew Bukowski (1918–1950) [w:] KOSP, t. 1, s. 81.