Jeden z niezłomnych – Józef Pyś "Śmiały" – część 2/2


Stanisław Pakos „Wrzos” (fot. w zbiorach autora; udostępniona przez Adama Pysia)

Stałą kwaterą „Ostrego” i „Wrzosa” była Kol. Zawalów (zabudowania „Kanciarza”, Bronisława Rogalskiego i ich  kuzynów). Zimą z 1949/1950 r. przebywali oni na kwaterach w kol. Tomaszówka. Nadto często przebywali u Szeremety i Czuraka, mieszkających po sąsiedzku w kol. Dub i Józefa Bronikowskiego w Kotlicach.  Od stycznia do marca 1950 r. „Wrzos” i „Ostry” kwaterowali u Michała Szeremety w Kol. Białowody i Alfredy Bronikowskiej w Kotlicach.  Od kwietnia 1950 r. „Ostry” ukrywał się w różnych miejscach m.in. z „Misiem”, S. Szady „Brzytwą” i „Szumem” w zabudowaniach Janiny Kurzępy w kol. Koniuchy oraz z „Misiem” i „Wrzosem” u Marii Dubickiej w Zawalowie, u Kukiełki w kol. Łabunie i Pawła Kalinowskiego w Pniówku.

15 sierpnia 1950 r. „Ostry”, „Wrzos” i „Miś” spotkali się na cmentarzu w Dubie i poszli do Kotlic, gdzie „Ostry” i „Wrzos” mieli udać się na zabawę taneczną. „Miś” był uzbrojony w pistolet TT i automat PPS, „Ostry” w automat PPS i pistolet FN „piętnastkę” a „Wrzos” w automat PPS i pistolet Vis. „Miś” i „Ostry” weszli do mieszkania Alfredy Bronikowskiej. Opuścił ich „Wrzos”. Po jakimś czasie wyszli i spotkali się z „Wrzosem” na drodze. Razem poszli w kierunku Niewirkowa, gdzie natknęli się na pięciu funkcjonariuszy MO. Milicjanci zaczęli do nich strzelać. Wywiązała się obustronna strzelanina. W jej trakcie zginął komendant posterunku MO w Niewirkowie i członek PPR kpr. Michał Dmitroca a milicjant Stanisław Franczak został ranny. Według funkcjonariusza MO Feliksa Strumidło w dniu zdarzenia on oraz milicjanci Stanisław Franczak, Paweł Wójcik, Józef Terech i Michał Dmitroca wracali z obchodu służbowego. W czasie drogi zostali zaskoczeni przez dwóch mężczyzn z bronią maszynową. Jeden z tych mężczyzn stał przy rowie. Drugi, stojący na drodze, oświetlił ich latarką. Mężczyźni ci zaczęli do nich strzelać. W czasie strzelaniny Strumidło odpowiadał ogniem, a po chwili uciekł. Jak wskazywał Stanisław Szady pistolet Dmitrocy zabrał „Miś”. Zeznając w 1954 r. „Miś” wskazywał, że przed strzelaniną opuścił „Ostrego” i „Wrzosa”, aby udać się na kwaterę do Jana Będkowskiego i nie brał udziału w strzelaninie. Dopiero po kilku dniach dowiedział się od „Ostrego” jaki był przebieg wypadków i otrzymał od niego pistolet jednego z milicjantów. W toku śledztwa w sprawie zabójstwa Michała Dmitrocy do badań laboratoryjnych przesłano m.in. łuski kal. 7,62 od pm PPSz-a i łuski kal. 9 mm znalezione ma miejscu zabójstwa funkcjonariusza MO Michała Dmitrocy i ranienia Stanisława Franczaka. Z opinii laboratoryjnej z zakresu badań balistycznych wynikało, że znalezione łuski kal. 7,62 zostały odstrzelone z dwóch różnych „pepesz”, a łuski kal. 9 mm zostały odstrzelone jednego z pistoletu FN. Z tego samego egzemplarza broni FN odstrzelono łuskę znalezioną na miejscu zabójstwa funkcjonariusza MO Tadeusza Skrzypczuka oraz dwie łuski, trzy niewypały oraz dwa pociski znalezione na miejscu zabójstwa kpr. Feliksa Kicha we wsi Jarosławice. Analiza powyższych materiałów może wskazywać, że w rzeczywistości potyczkę z milicjantami mieli tylko „Ostry” i „Wrzos”, bowiem jak wskazywał Strumidło zaatakowało ich dwóch mężczyzn. W tym wypadku więc zeznania „Misia” wydają się być prawdziwe. Nadto przy ciężko rannym „Ostrym”, w dniu 18 marca 1951 r. znaleziono pistolet „belgijkę” „piętnastkę”, a łuski z takiej broni znaleziono na miejscu zastrzelenia Dmitrocy. Jak wskazują dokumenty w tym okresie „Wrzos” z reguły posługiwał się pistoletem Vis, zresztą taki pistolet znaleziono przy nim po jego zastrzeleniu. Nadto identyczne łuski z pistoletu FN znalezione na miejscu zastrzelenia Skrzypczuka i Kicha mogą wskazywać, że „Ostry” brał udział w tych zdarzeniach. Chyba, że ten pistolet FN, którego używał w Kotlicach, w czasie tych dwóch zdarzeń  był używany przez kogoś innego.

Wypis z aktu chrztu Józefa Pysia „Ostrego” (w zbiorach autora; udostępnione przez Adama Pysia).

Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Zamościu intensywnie poszukiwał członków podziemia niepodległościowego, w tym „Ostrego”. Do rozpracowania członków oddziału „Wrzosa” zwerbowano kilku informatorów m.in. „Zegara” i „Scyzoryka”. „Scyzoryk” 3 listopada 1949 r. podjął współpracę agenturalną z UB na podstawie materiałów kompromitujących. Był on żołnierzem AK oddziału Edwarda Lachawca „Konrada” a następnie placówki WiN Stanisława Niemczuka „Grzegorza”. Podczas werbunku nie przyznał się do współpracy z oddziałem „Wrzosa”. Jak wskazywano „w doniesieniach swoich materiałów konkretnych nie podawał”, oprócz wykazu członków rodzin Pakosa i Pysia. W raporcie UB wskazywano, że „pracował dwulicowo”. Zerwał kontakt z UB w kwietniu 1950 r. i wyjechał do Warszawy. Został zatrzymany 17 lipca 1951 r., celem dalszego werbunku, w celu rozpracowania oddziału „Wrzosa”, na co nie wyraził zgody. W toku przesłuchania nie ujawnił, aby w jego zabudowaniach przebywali „Wrzos” i „Ostry”. Nadto fakt współpracy z UB ujawnił Stanisławowi Pysiowi. W toku przesłuchania przyznał się, że nocował wraz ze „Wrzosem”, zaś „Barykada” nocował u Zofii Zwolak. Wskazał, że dotychczas nie przyznawał się, że w 1949 r. spotykał się z członkami oddziału „Barykady” i „Wrzosa” bo obawiał się więzienia. „Scyzoryk” został oskarżony za pomoc „Wrzosowi”, „Barykadzie” i „Ostremu” i postawiony przed sądem.

Kolejnym informatorem był „Zegar” zwerbowany w grudniu 1950 r. W dniu 26 grudnia 1950 r. w zabudowaniach „Zegara” urządzono zasadzkę na członków oddziału „Wrzosa”, która zakończyła się wynikiem negatywnym. 22 stycznia 1951 r. „Zegar” spotkał się w Jatutowie z „Ostrym”, jego bratem Feliksem i dwoma nieznanymi mu mężczyznami. Ustalił wówczas, że „Ostry” przebywał na kwaterze u Jakuba Lachowca w Jatutowie. Proponował „Ostremu” przekazanie amunicji. Dowiedział się jednak, że amunicja nie jest „Ostremu” potrzebna, co uniemożliwiło UB urządzenia zasadzki w miejscu jej przekazania. „Zegar” podał również UB opisy dwóch mężczyzn, z którymi był na spotkaniu „Ostry” oraz kolejne miejsce kontaktu z „Ostrym” w tartaku w Suścu. W toku rozmowy ustalono, że „Zegar” weźmie z „Ostrym” udział w akcji ekspropriacyjnej w Księżostanach. W wyniku tego doniesienia UB przygotowało plan ściślejszego powiązania „Zegara” z „Ostrym”. Przewidywano interwencję KBW i UB, która pokrzyżowałaby akcję w Księżostanach, lecz z tego powodu „Zegar”, jako zagrożony ze strony UB, miał wstąpić do oddziału lub ukrywać się wspólnie z „Ostrym”. Powyższe założenia jednak nie udały się. Nadto UB podjął działania represyjne wobec rodziny „Ostrego”, w tym osób które w żaden sposób nie były zaangażowane w działania pomocowe na rzecz
partyzantów. Zaplanowano wystąpienie do prokuratora z wnioskiem o zajęcie mienia wobec Jana Pysia – ojca „Ostrego”. Co do brata Stanisława Pysia – z uwagi na znalezienie u niego 2 pistoletów rzekomo należących do „Ostrego” – planowano ponowne przeprowadzenie śledztwa, aresztowanie i zlikwidowanie majątku; brata Jana Pysia –  usunięcie z pracy i nakłonienie do skontaktowania się z „Ostrym” bowiem w innym przypadku wyciągnięte zostaną dodatkowe konsekwencje; wobec brata Władysława Pysia i ciotki Marii Sawickiej skompletowanie bliższych danych aby ustalić jakie represje zastosować.  Nadto wobec  ojca „Ostrego” planowano wystąpienie z wnioskiem o zabezpieczenie inwentarza żywego i martwego, celem zlikwidowania całości gospodarki.

W kwietniu 1950 r. UB przeprowadził akcję mającą na celu likwidację II Inspektoratu Zamojskiego AK. Zatrzymano praktycznie całe kierownictwo organizacji, a także żołnierzy oddziału „Kanciarza”. Aresztowania uniknęli m.in. „Miś”, „Śmiguła”, „Szum”, „Brzytwa”, „Wrzos” i „Ostry”. Ostrzeżeni przed aresztowaniem żołnierze inspektoratu zaczęli się ukrywać. Utworzono dwie grupy zbrojne: „Szuma” i Henryka Kwaśniewskiego „Luxa”, które na szerszą skalę zaczęły prowadzić działalność zbrojną wymierzoną przede wszystkim w struktury komunistycznej spółdzielczości. Pod koniec 1950 r. oddział „Wrzosa” w zasadzie obejmował tylko dwie osoby tj. „Ostrego” i „Wrzosa”. Przebywali oni najczęściej na terenie powiatu zamojskiego, w zasadzie ukrywając się oddzielnie od ww. oddziałów i  sporadycznie kontaktując się z nimi.

Stanisław Pakos „Wrzos” i prawdopodobnie Mieczysław Wróblewski „Szum”.

W dniu 30 grudnia 1950 r. Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Lublinie w sprawie Pr II-955/50 wydała za J. Pysiem list gończy jako podejrzanym o czyny z art. 4 § 1 dekretu z 13 czerwca 1946 r. i art. 259 kk.  W latach 1950-1951 „Wrzos” i „Ostry” ukrywali się wspólnie i utrzymywali stały kontakt z oddziałem Jana Leonowicza „Burty”. W spotkaniach uczestniczył również „Miś”, a odbywały się one na cmentarzu w Dubie. Nadto, jak wynikało z doniesienia informatora „Zegar”, „Ostry”, „Wrzos” i „Burta” wspólnie przebywali na jednej z „melin” w miejscowości  Bożydar.  W nocy 9 lutego 1951 r. Józef Pyś, prawdopodobnie z „Wrzosem”, przybył do domu Wacława Serafina w Kalinowicach, gdzie przenocowali.  Następnego dnia rano przenieśli się z domu na strych. Tego dnia funkcjonariusz MO z Sitna kpr. Jan Kamiński i członek ORMO Józef Osuch, po uzyskaniu polecenia wykonania rewizji, udali się do Serafina. Z uzyskanych przez MO informacji wynikało, że czasem do tego domu zachodził poszukiwany przez UB Józef Pyś. Około godz. 9.00 J. Kamiński przeprowadzili wywiad z sąsiadami, a następnie obaj podeszli do zabudowań W. Serafina. Osuch został na zewnątrz, zaś do mieszkania wszedł kpr. Kamiński, który zapytał Marię Serafin czy w domu nie przebywa nikt obcy. W tym czasie w domu nie było Wacława Serafina który wcześnie wyjechał do miasta. Maria Serafin wskazała, że nie ma w domu nikogo obcego, zaprosiła milicjanta do środka. W tym momencie rozległa się strzelanina ze strychu. Milicjant wraz z Marią Serafin uciekli na zewnątrz. Zauważyli, że jeden z uciekających mężczyzn wyskoczył oknem. Kamiński próbował strzelać do niego z „pepeszy”, jednak ta zacięła się.  Po chwili z mieszkania wybiegł drugi mężczyzna, który strzelał z automatu. Stojący na zewnątrz Osuch oddając kilka strzałów z kb wycofał się. Wycofał się również Kamiński. Partyzanci uciekli w stronę Jatutowa.

Tragiczna w skutkach okazała się wizyta „Ostrego” u Julii Michońskiej w lutym 1951 r. Józef Pyś, od stycznia 1951 r. odwiedzał miejsce jej zamieszkania, gdzie był dobrze przyjmowany. „Ostry” przybył do Michońskiej 17 lutego 1951 r. Prawdopodobnie był z nim wówczas „Wrzos”, który jednak, jak wskazywał informator UB „Bury”, dzień przed zdarzeniem opuścił to miejsce udając się do Pniówka. W dniu 18 lutego 1951 r. MO w Zamościu została poinformowana przez Karolinę Strzałkowską, że u jej lokatorek Janiny Kuleszy i Julii Michońskiej przy ul. Lwowskiej 154 przebywa jakiś mężczyzna, który ukrywa się przed władzami. Jego nazwisko nie było jednak znane Strzałkowskiej. Po otrzymaniu zawiadomienia, ok. godz. 10.00, do domu Strzałkowskiej wysłano czterech funkcjonariuszy MO, w tym Józef Kucia i Wacława Pszczela.  Trzech milicjantów zostało na zewnątrz, zaś do mieszkania wszedł ubrany po cywilnemu dzielnicowy Kuć. W tym czasie w mieszkaniu nie było Strzałkowskiej ani Kuleszy. Milicjant zapytał przebywającą w kuchni Julię Michońską, kto przebywa w domu. Uzyskał odpowiedź, że nie ma w nim nikogo. Po wejściu do pokoju Kuć zauważył leżącego na łóżku mężczyznę. Mężczyzną tym był „Ostry”, o czym Kuć nie wiedział. Milicjant zapytał go o nazwisko. „Ostry” podał mu fałszywe nazwisko, które jak się okazało było podobne do nazwiska poszukiwanego dezertera z WP. Wówczas Kuć grożąc mu bronią kazał mu podnieść ręce do góry. Słysząc to „Ostry” powiedział milicjantowi, że podniesie ręce do góry. Jednocześnie strzelił do niego z pistoletu, który wyciągnął spod kołdry. Strzał okazał się niecelny, a Kuć ukrył się za szafą strzelając do „Ostrego”. W wyniku wymiany ognia Kuć został ciężko ranny w klatkę piersiową i stracił przytomność. „Ostry” zabrał mu pistolet TT. Nadto zabrał swój automat PPS i zamierzał uciec z mieszkania. Wyskakując oknem zauważył stojącego milicjanta Wacława Pszczela i zamierzał do niego strzelić z automatu, który się zaciął. Wówczas odbezpieczył granat z zamiarem jego rzucenia w kierunku milicjanta. Ten jednak wcześniej z automatu ranił „Ostrego” w rękę, w której go trzymał. Nastąpiła eksplozja granatu, który urwał „Ostremu” rękę i ciężko go zranił. Milicjanci zabrali mu pistolet TT nr E 2680, pistolet belgijski „15-tka” nr 54713, automat PPS bez numeru, 2 granaty i 43 szt. amunicji. Ciężko rannego Pysia zabrano do szpitala w Zamościu. W trakcie potyczki z domu uciekła Julia Michońska. „Ostry” zmarł w szpitalu w Zamościu 18 lutego 1951 r. ok. godz. 19.30.

Z dokumentów IPN wynika, że 19 lutego 1951 r. w Zakładzie Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Lublinie przeprowadzono oględziny zewnętrzne i sekcję zwłok Józefa Pysia, celem ustalenia przyczyny śmierci. Z protokołu można wyczytać, że zmarłego oznaczono jedynie zwrotem „J.P”  bez podawania pełnych personaliów. Czynność została wykonana na polecenie WUBP w Lublinie nr 254/51.  W toku oględzin i sekcji zwłok stwierdzono liczne rany: głowy, ramienia prawego, klatki piersiowej i szyi po stronie prawej; uszkodzenia mózgu,  płuc i wątroby z wylewami krwawymi;  ranę po amputacji ręki prawej. Przyczyną śmierci było uszkodzenie mózgu w wyniku rany postrzałowej. Odniesione obrażenia mogły powstać w następstwie wybuchu granatu ręcznego.
W szpitalu, ani później, nie sporządzono w ogóle aktu zgonu „Ostrego”. Dopiero staraniem rodziny, po przeprowadzeniu postępowania sądowego o uznaniu za zmarłego, w dniu 28 maja 2014 r. sporządzono formalny akt zgonu Józefa Pysia. Miejsca pochówku „Ostrego” nie znaleziono do dzis
iaj.

Bibliografia:

  • Archiwum IPN w Lublinie: IPN Lu 01/435, IPN Lu 02/397, IPN Lu 04/423, IPN 08/218, IPN Lu 08/226, IPN Lu 08/228, IPN Lu 08/287, IPN Lu 012/690, IPN Lu 017/1436, IPN Lu 016/505, IPN Lu 5/15, IPN Lu 21/26, IPN Lu 26/410, IPN Lu 81/1559.
  • I. Caban, E, Machocki, Za władzę ludu, Lublin 1975, 
  • Polegli w walce o władzę ludową, (oprac. R. Halaba), Warszawa 1970,  
  • W. Hryniewiecki, Nie dla nich zagrzmiały zwycięskie fanfary…, Łódź 1993, 
  • Odpis skrócony aktu urodzenia J. Pysia z 8 IV 2013 r. sygn. USC 189/1926 (kopia w zbiorach autora),
  • Postanowienie Sądu Rejonowego w Zamościu, I Wydziału Cywilnego z 18 III 2014., o uznaniu za zmarłego Józefa Pysia, sygn. I Ns 1280/13,
  • Akt zgonu Józefa Pysia nr I/830/2014 sporządzony przez USC w Zamościu (kopia w zbiorach autora).
  • Ostatni partyzanci – od 1951 r. [prezydent.pl], dostęp: 2 II 2016>
  • A. Pyś, Życie i działalność „Ostrego”, mps., niepubl., bez daty, s. 1-3 (kopia w zbiorach autora).

Jeden z niezłomnych – Józef Pyś „Śmiały” – część 1/2>
Strona główna>
Prawa autorskie>