Tymczasem w lipcu 1945 w…
Tymczasem w lipcu 1945 w Wilnie nastąpiła wsypa resztek Komendy Okręgu. 16 lipca aresztowany został p.o. Komendanta Okręgu mjr Wincenty Chrząszczewski „Ksawery”, „Kruk”. W sierpniu wpadła także wileńska placówka „legalizacji”. Był to praktycznie koniec działalności AK na Wileńszczyźnie na większą skalę. Pozostała co prawda i działała do 1946 siatka wywiadowcza „Auszra”, przejmując częściowo „legalizację”, ale była to już działalność ograniczona. Okręg w swojej masie przeniósł się do Polski „lubelskiej” i tam wznowił działalność.
Puszcza Rudnicka, sierpiń 1944 r. Oddziały „Solcza” (pod dowódctwem kpt. Adama Boryczki „Tońki”) i „Wiśnicza” (pod dowództwem por. Edmunda Banasikowskiego „Jeża”) przedzierają się „do Polski”, uciekając przed sowiecką niewolą.
Na terenie Wileńszczyzny pozostały natomiast, pozbawione kontaktu z przełożonymi, resztki struktur Okręgu. Działały też nadal oddziały partyzanckie zasilane przez ludzi chcących uniknąć poboru lub ukrywających się przed NKWD. Los tych „ostatnich żołnierzy” był tragiczny. O ile jeszcze w 1945 mogli oni liczyć na pomoc siatki konspiracyjnej i przerzucenie na inne tereny, to później możliwości te się skończyły. Do połowy 1946 partyzantka ta prowadziła aktywną działalność, potem zamieniła się w grupy samoobrony. Likwidowano agentów NKWD i donosicieli, palono akta administracyjne, „przestrzegano” przed nadgorliwością urzędników, a nawet prowadzono tak spektakularne akcje, jak chronienie naturalnej bazy partyzantów [czyli lasu] przed zniszczeniem, wysadzając w powietrze tory, którymi wywożono wyrąbane drzewo [NKWD robiło wtedy liczne przesieki w lasach Wileńszczyzny, aby w ten sposób ograniczyć ruch oddziałów partyzanckich – podobne „pomysły” realizowali wcześniej Niemcy].
Od 1947 ograniczono się tylko do walki o przetrwanie. Budowano w lasach i we wsiach utajnione bunkry, korzystając przy tym z pomocy miejscowej ludności [coraz częściej już nie żołnierzy siatki AK, bo tych w pierwszym rzędzie dotknęły uderzenia NKWD], często zmieniano teren, unikając licznych obław. Coraz wyraźniej zacierały się istotne do niedawna różnice. Polacy walczyli niejednokrotnie w oddziałach partyzantki litewskiej, a Litwini w oddziałach polskich. Czasem też można było spotkać dezerterów z Armii Czerwonej i uciekinierów z obozów jenieckich. W terenie działały też bandy rabunkowe, te jednak były tępione bez litości zarówno przez podziemie, jak i władzę sowiecką.
Do walki z partyzantką NKWD rzuciło tak zwane „zielone oddziały”, szczególnie intensywnie działające w latach 1945-1946. Były to prowokacyjne grupy złożone z żołnierzy NKWD, udające dezerterów z Armii Czerwonej lub żołnierzy ROA gen. Własowa. Ich sposobem „walki” był podstęp i zdrada. Po nawiązaniu łączności z partyzantami, „zielony oddział” przebywał z nimi przez kilka dni [w szczególnych wypadkach przeprowadzano nawet wspólne akcje], co służyło uśpieniu czujności. Po niedługim czasie dochodziło zazwyczaj do zaproszenia partyzantów na sute przyjęcie, zorganizowane pod pretekstem np. imienin dowódcy. Podczas takiego „przyjęcia” mordowano większość partyzantów, zachowując przy życiu nielicznych – tym miano następnie zorganizować pokazowe procesy.
Por. Edmund Banasikowski „Jeż”.
Zimą 1946/47 zadano dalsze ciosy polskim oddziałom, stosując równocześnie wzmożoną kontrolę miejscowej ludności i uniemożliwiając w ten sposób jej współpracę z partyzantami. Jedna z ostatnich grup, złożona z dawnych żołnierzy Związku Wolnych Polaków [części AK] została w Wielki Piątek 1947 zlikwidowana przez oddział NKWD. W latach następnych ucieczka do lasu nie była już sposobem na przetrwanie. Z bronią w ręku pozostały tylko jednostki. Niewiele jest na ten temat informacji, wiadomo jedynie, że jeszcze w latach 1948-1952 oddziały milicji i NKWD likwidowały niewielkie „biełopolskie bandy”. Zapewne były to grupki dawnych partyzantów, ukrywających się jeszcze w leśnych bunkrach, próbujących przetrwać „do lepszych czasów”.
Tymczasem na terenie Polski centralnej odbudowały się struktury Okręgu Wileńskiego. Ostatni Komendant Okręgu ppłk Antoni Olechnowicz „Pohorecki” postanowił nie rozwiązywać całkowicie struktury Komendy Okręgu, a resztę członków organizacji zwolnić tymczasowo z wszelkich funkcji, traktując ich jako potencjalnych żołnierzy. W porozumieniu z całym sztabem podjął też decyzję o niewłączaniu się w struktury powstałego właśnie WiN-u. Nowa organizacja obejmowała tylko tereny „Polski Ludowej”, bez Kresów. Struktura taka i wyrażające się w niej stanowisko polityczne było dla Wilnian nie do przyjęcia.
Odtworzone w Polsce centralnej struktury Okręgu składały się ze sztabu oraz dwóch komórek – „legalizacji” i kwatermistrzowskiej. Wynikało to z charakteru podjętej działalności, czyli głębokiego zakonspirowania kadr organizacyjnych i udzielania jak najdalej idącej pomocy żołnierzom siatki. Pod koniec 1945 nawiązano kontakt ze Sztabem Naczelnego Wodza w Londynie. Otrzymane stamtąd rozkazy potwierdziły słuszność podjętych decyzji. Okręg Wileński pozostał jako niezależna siatka konspiracyjna na terenie Polski, przy czym miał nadal prawo używać nazwy „Okręg Wileński Armii Krajowej”. Naczelny Wódz potwierdził więc tym samym odwołanie rozkazu o rozwiązaniu AK i nakazał dalszą pracę. Podstawą miało być utrzymanie siatki w konspiracji i tworzenie z niej zaplecza dla ewentualnej dalszej walki. Jednocześnie siatka wileńska otrzymała polecenie zbierania wiadomości dla Rządu RP w Londynie, dotyczących głównie problematyki polityczno-społecznej.
Jako siedzibę sztabu Okręgu wyznaczono Gdańsk. Było to miasto portowe, „okno na świat”, zasiedlone w dużej mierze repatriantami z Wileńszczyzny. W grudniu 1945 Komendant Okręgu nawiązał kontakt z mjr. Zygmuntem Szendzielarzem „Łupaszką”, który od tego czasu podporządkował Okręgowi swoje oddziały partyzanckie i rozpoczął działalność także na Pomorzu. Pierwsza większa wsypa w szeregach organizacji nastąpiła w kwietniu 1946. Aresztowano kilku oficerów Komendy, rozbito częściowo sieć łączności i zlikwidowano rodzącą się komórkę propagandowo-informacyjną, dowodzoną przez por. Feliska Selmanowicza „Zagończyka”. Dopiero pod koniec tego roku udało się ponownie podjąć działalność. W początkach 1947 roku ppłk Olechnowicz osobiście udał się na Zachód, aby wspólnie z przedstawicielami Rządu RP, opracować dalszy plan działania.
Nowe zadania dla Okręgu określały je dwutorowo. Przede wszystkim należało budować struktury konspiracyjne, pomagać żołnierzom i oficerom, legalizować zagrożonych aresztowaniem. Żołnierze i oficerowie, którzy zdecydowali się dalej prowadzić działalność konspiracyjną, tworzyli tzw. „Ośrodek Mobilizacyjny Okręgu Wileńskiego AK”. Mieli utrzymywać pomiędzy sobą łączność, prowadzić zajęcia samokształceniowe, przekazywać informacje i „być gotowym do podjęcia działań zbrojnych”. Działalność Okręgu w tym zakresie przypominała działalność AK podczas okupacji niemieckiej czy sowieckiej. Tylko brak oddziałów Kedywu i rozwiniętej aktywności wydawniczej nie pozwala uznać tego okresu za pełną kontynuację działalności poprzedniej.
Drugim zadaniem otrzymanym przez Okręg było zbudowanie siatki wywiadowczej
i przekazywanie w miarę pełnych danych z toku życia politycznego, gospodarczego, społecznego i wreszcie wojskowego komunistycznej Polski. Do realizacji tego zadania ppłk „Pohorecki” powołał por. Zygmunta Szymanowskiego „Bza”.
Utworzona z żołnierzy konspiracji wileńskiej siatka wywiadowcza zdobywała i przekazywała na Zachód cenne informacje, których wartość docenił nie tylko Rząd RP, ale i Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie, infiltrujący kanały przerzutowe na Zachód. Doprowadziło to w efekcie do jednej z największych akcji MBP skierowanych przeciwko polskiemu podziemiu – „Akcji X”. Rozpoczęta w połowie 1948, w swoich kolejnych rzutach i „mutacjach” trwała praktycznie do roku 1956. Łącznie aresztowano ponad 6 tys. ludzi, kilkadziesiąt osób skazano na śmierć. Praktycznie wszystkich repatriantów z Wileńszczyzny otoczono kontrolą i „opieką”, którą jeszcze w latach 80-tych kontynuowały MO i SB!
Cała Komenda Okręgu została skazana na karę śmierci. Wyroki wykonano prawie na wszystkich skazanych, w tej grupie znaleźli się m.in. ppłk Antoni Olechnowicz „Pohorecki”, mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”, por. Lucjan Minkiewicz „Wiktor”, por. Wacław Walicki „Tesaro”, por. Henryk Borowski „Trzmiel”, por. Wiktor Kuczyński „Wiktor”, por. Jerzy Łoziński „Jerzy”, por. Edmund Zbigniew Bukowski „Zbyszek” i wielu, wielu innych.
Dr Piotr Niwiński
Powyższy tekst, autorstwa dr Piotra Niwińskiego – historyka gdańskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej, pochodzi z pracy zbiorowej: „Żołnierze Wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku”, Warszawa 2002. Bardzo dziękuję autorowi za wyrażenie zgody na publikację.
Kresowi Straceńcy – część 4>