Armia Krajowa na Nowogródczyźnie po lipcu 1944
Niepowodzenie operacji „Ostra Brama” i rozbrojenie oddziałów Armii Krajowej pod Wilnem w lipcu 1944 było prawdziwym ciosem dla Nowogródzkiego Okręgu AK. Pod Wilnem znalazło się około 6.000 żołnierzy Okręgu „Nów”. Znaczna ich część została po rozbrojeniu wywieziona do Kaługi, a stamtąd – po odmowie złożenia rosyjskiej przysięgi wojskowej – do obozów w lasach podmoskiewskich. Mobilizacja sił AK do akcji „Burza” ujawniła wobec sowieckiej agentury żołnierzy i terenowych dowódców AK. Ci, którzy uniknęli rozbrojenia i powracali obecnie do swoich domów, byli poszukiwani przez NKWD. Fakt przynależności do Armii Krajowej traktowany był przez władze sowieckie jako ciężkie przestępstwo. W terenie działały grupy operacyjne NKWD dokonujące aresztowań AK-owców, członków ich rodzin oraz wszystkich Polaków podejrzanych o sprzyjanie Armii Krajowej. Jednocześnie na terenach anektowanych władze sowieckie bezprawnie ogłosiły pobór ludności [obywateli polskich] do Armii Czerwonej. Polacy, jak też znaczna część Białorusinów, nie zamierzali ginąć w obcych mundurach za obcą sprawę i masowo uchylali się od poboru, byli wyłapywani przez sowieckie grupy operacyjne, tzw. „chapunów”.
Jak wynika z sowieckich raportów z Lidy oraz miast-siedzib rejonów, codziennie w teren wyjeżdżały grupy operacyjne NKWD z zadaniem dokonywania aresztowań i chwytania poborowych. Każda z nich zabijała lub aresztowała od kilku do kilkudziesięciu ludzi. Dochodziło przy tym do doraźnych egzekucji i pacyfikacji. Powszechne było strzelanie do uciekających i znęcanie się nad rodzinami osób ukrywających się [np. 22 sierpnia 1944 koło Klukowicz zastrzelono 40 osób, 23 sierpnia w chutorze Kołodziszki – 27 osób, a 7 aresztowano, 11 września w m. Grodzie zastrzelono 14 i aresztowano 11 osób, w dniach 17-29 grudnia na terenie gmin Ejszyszki i Orany aresztowano 360 osób, a 16 zastrzelono, 19 stycznia 1945 w rejonie Chlebowców zastrzelono 22 osoby i aresztowano 11, 7 lutego podczas operacji w Puszczy Lipiczańskiej zabito 34 osoby, 441 aresztowano].
O skali sowieckiego terroru mogą świadczyć rozmiary operacji przeprowadzonej w dniach 15 marca – 12 kwietnia 1945 na terenie dwóch obwodów administracyjnych przez jednostki dwóch dywizji NKWD [zabito wówczas 109 i aresztowano 5245 osób, przy stracie zaledwie 6 zabitych i 10 rannych funkcjonariuszy NKWD].
W takich warunkach na terenie Nowogródczyzny dochodziło do ponownego odtwarzania polskiej pracy niepodległościowej pod nową okupacją sowiecką. Nowym p.o. Komendanta Okręgu mianowany został ppłk cc Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”.
Ppłk dypl. cc Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”. Jeden z pierwszych partyzantów II wojny światowej – oficer Oddziału Wydzielonego WP mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. W grudniu 1939 przedostał się do Wojska Polskiego odtwarzanego we Francji. Współtwórca idei powstania polskich wojsk spadochronowych i „cichociemnych”. Po skoku do Kraju [27/28.XII.1941] oficer K-dy Gł. AK. Od marca 1944 dowodził zgrupowaniem „Nadniemieńskim” w Nowogródzkim Okr. AK. Ciężko ranny 24 czerwca 1944 w bitwie z Niemcami pod Dyndyliszkami [stracił prawą rękę]. Twórca koncepcji operacji „Ostra Brama”. Po rozbrojeniu oddziałów AK pod Wilnem przez Sowietów, mianowany p.o. Komendanta Okr. AK Nowogródek. Poległ wraz z 36 podkomendnymi w starciu z wojskami NKWD 21 sierpnia 1944 pod Surkontami. Odznaczony: VM V klasy, KW x 2.
Przystąpił do odtwarzania Komendy Okręgu i organizowania struktur AK w terenie. Jednak już 21 sierpnia 1944 poległ wraz z 36 podkomendnymi w Surkontach, zaatakowany przez pododdziały 32. zmotoryzowanego pułku strzeleckiego Wojsk Wewnętrznych NKWD. Funkcję p.o. Komendanta Okręgu przejął wówczas dotychczasowy szef sztabu kpt./mjr Stanisław Sędziak „Warta”, Dopiero jemu udało się unormować pracę Okręgu Nowogródek. Odtworzył Komendę Okręgu, uruchomił pracę Oddziału V [łączność], Biura Informacji i Propagandy, nawiązał też stały kontakt z odtworzonymi komendami ośrodków terenowych AK oraz sąsiednimi Okręgami Wilno i Białystok. Niestety, już w listopadzie 1944 zagrożony aresztowaniem musiał przenieść się na teren sąsiedniego Okręgu AK Białystok. Po nim funkcję p.o. Komendanta sprawował rtm. Jan Skorb „Boryna” [do kwietnia 1945], następnie zaś ppor. Ludwik Nienartowicz „Mazepa” [do sierpnia 1945].
Rtm. Jan Skorb „Boryna”. Od stycznia do marca 1945 p.o. Komendanta Okręgu Nowogródzkiego AK.
Aresztowania NKWD spowodowały jednak straty nie do odrobienia. Bardzo szybko aresztowani zostali oficerowie Komendy Okręgu: I zastępca Komendanta kpt. Władysław Stawowski „Sawa” [zmarł w obozie w 1956], szef sztabu [?] kpt. Stanisław Rybka „Ikar”, „Brożyna” [zamordowany w więzieniu w Lidzie], szef saperów por Józef Łubikowski „Sybirak” [skazany na karę śmierci], por. Józef Orechwo „Już” [skazany na wieloletnie łagry], szef BiP Janusz Wroński „Janosik” [skazany na więzienie w łagrach].
Już 8 września 1944 grupa operacyjna NKWD i NKGB zlikwidowała we wsi Zalesie [pow. Lida] radiostację Komendy Okręgu. Po tej wpadce nie zdołano już odtworzyć łączności taktycznej Okręgu. Łączność Okręgu „Nów” utrzymywana była za pośrednictwem Oddziału V sąsiedniego Okręgu AK „Pełnia” [Białystok].
Zgodnie z rozkazem KG AK Komenda Okręgu dążyła do zdemobilizowania istniejących jeszcze pozostałości oddziałów partyzanckich AK. Okazało się to jednak niemożliwe, gdyż masowe aresztowania prowadzone przez NKWD powodowały, iż coraz większa liczba osób musiała się ukrywać. Nie mając innej możliwości przetrwania, ludzie ci łączyli się w zbrojne grupy, stale zasilające partyzantkę.
Najsilniejsze ośrodki polskiego zorganizowanego oporu powstały jesienią 1944 w powiecie lidzkim. Określane były jako „Zgrupowanie Południe” i „Zgrupowanie Północ” [przez pojęcia te należy rozumieć całość sił konspiracyjnych i partyzanckich AK z danego terenu]. Dowodzili nimi doświadczeni dowódcy z okresu okupacji niemieckiej: ppor. Czesław Zajączkowski „Ragner” i ppor. Jan Borysewicz „Krysia”.
Por. Jan Borysewicz „Krysia”, „Mściciel”. Uczestnik wojny obronnej w 1939. Dowódca oddziału partyzanckiego nr 314, na bazie którego powstał II/77. pp AK. Zaczynał partyzantkę z 7 ludźmi, po roku miał w swoim baonie 650 świetnie uzbrojonych żołnierzy. Niezwykle popularny wśród ludności i partyzantów AK, odnotował na swym koncie szereg udanych działań bojowych przeciw niemieckim siłom okupacyjnym. Od maja 1944 Komendant Zgrupowania „Północ” [II i V/77. pp AK]. Po lipcu 1944 kontynuował działalność na Ziemi Nowogródzkiej. Poległ 21 stycznia 1945 pod Kowalkami w zasadzce grupy operacyjnej 105. pułku pogranicznego NKWD. Jego ciało Sowieci obwozili po wsiach i miasteczkach Ziemi Lidzkiej – m.in. wystawiano je na pokaz na rynku w Naczy.
Podlegające im oddziały wykonały szereg akcji z zakresu samoobrony przed NKWD, a nawet u
derzeń odwetowych i dywersyjnych. Między innymi we wrześniu 1944 w odwet za zbrodnie popełniane przez Sowietów na ludności polskiej, przeprowadzono dwie duże operacje dywersyjne [oddziały „Zgrupowania Południe” przeprowadziły 12 dywersji na kolei, zaś oddziały „Zgrupowania Północ” zniszczyły 9 mostów]. Na terenie „Zgrupowania Południe” operowały następujące oddziały partyzanckie: oddział ppor. „Ragnera”, ppor. Józefa Jagielskiego „Piona”, i kpr. Witolda Hładkiego „Gila”, grupa sierż. Wacława Pawłowskiego „Zawiei” oraz patrole plut. Tadeusza Orwida „Kuby”, sierż. Witolda Skawińskiego „Kuny”, i NN „Karasia”.
Na terenie „Zgrupowania Północ” działały: osobista drużyna przyboczna por. „Krysi”, oddziały i grupy ppor. Czesława Stankiewicza „Komara”, ppor. Józefa Chiniewicza „Groma”, ppor. Czesława Stecewicza „Śmiałego”, plut. Michała Tetiańca „Myśliwego”, kpr. Więckiewicza „Zemsty”, kpr. Adama Łoszakiewicza „Iskry”, kpr. Ryszarda Kiersnowskiego „Puchacza”, kpr. Józefa Zarzyckiego „Piętki” i kpr. Michała Nawrockiego „Wrzosa”, NN „Hajduka”, NN „Filara”, NN „Poręby”.
W powiecie szczuczyńskim operowały oddziały kpr. Werenowiszcza „Kuny”, sierż. Bolesława Koleśnika „Smoka”, Stanisława Rytkowskiego „Wodnego” i Bronisława Mickiewicza „Niedźwiedzia”, w ośrodku Iwje-Juraciszki grupy Huleckiego „Wiatra”, Antoniego Dona „Jaskółki”, ppor. Jana Wasiewicza „Lwa”, ppor. Józefa Sylwanowicza „Listka”, pchor. Eryka Barcza „Eryka”, kpr. Bolesława Zabłockiego „Oczka”, Józefa Ussa „Śmigła”, a przede wszystkim 1. Oddział Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej ppor. Hieronima Piotrowskiego „Jura”.
W powiecie baranowickim i nieświeskim działały oddziały: sierż. Czesława Rymaszewskigo „Nagana”, plut. Jana Kanceralczyka „Skiby”, sierż. Michała Modzelewskiego „Miszki”, plut. „Obiego”.
Ppor. Czesław Zajączkowski „Ragner”. Przedwojenny urzędnik z Lidy, podchorąży rezerwy łączności. W konspiracji szef łączności Obwodu AK Lida. Od kwietnia 1943 organizator i dowódca oddziału nr 312, a następnie IV/77. pp AK. Był to najliczniejszy oddział partyzancki Okręgu Nowogródek. Walczył zarówno z Niemcami, jak i z partyzantką sowiecką, powstrzymując jej napór na linii Niemna. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy. Po lipcu 1944 dowódca Zgrupowania „Południe”, zaciekle zwalczanego przez wojska NKWD. Poległ 3 grudnia 1944 wraz z kilkoma podkomendnymi pod chutorem Jeremicze koło Niecieczy, okrążony przez ok. 1400 żołnierzy NKWD. Miejsce jego pochówku pozostaje nieznane.
Za jednego ze swych głównych przeciwników władze sowieckie uznały ppor. „Ragnera” i podległe mu siły „Zgrupowania Południe”. Podjęto przeciw niemu masowe operacje WW NKWD. Już 29 września 1944 pododdział 265. p.strz. WW NKWD zlikwidował patrol Edwarda Staronia „Karasia”, 27 października grupa operacyjna NKWD rozbiła pod Szejbakami koło Żołudka patrol plut. W. Grabowskiego „Żyda”, także w końcu października i w początkach listopada rozbite zostały oddziały „Gila” i „Piona” operujące na południowym brzegu Niemna w rejonie Rudy. W dniach 7-9 listopada 1944 NKWD zdołało rozbić Komendę Ośrodka Nowogródek „Klara”, aresztując większość kadry dowódczej. Ppor. „Ragner” kilkakrotnie zdołał się przebić przez sowieckie obławy, jednak 3 grudnia 1944 został otoczony przez NKWD w rejonie chutoru Jeremicze. Sowieci rzucili do akcji przeciw jego oddziałowi, liczącemu niespełna 30 ludzi, ponad 1400 funkcjonariuszy NKWD [wspieranych przez 3 czołgi]. Ppor. „Ragner” wraz z czterema podkomendnymi poległ, trzech rannych dostało się w ręce Sowietów. Oddział jednak zdołał się przebić przez sowiecki pierścień i komendę nad nim objął adiutant „Ragnera”, sierż. Anatol Urbanowicz „Laluś”.
Sierż. Anatol Urbanowicz „Laluś”. Adiutant ppor. „Ragnera”, dowodził oddziałem po jego śmierci. Okresowo pełnił funkcję Komendanta Obwodu Szczuczyn-Lida. Wiele razy starł się z grupami operacyjnymi NKWD. 27 maja 1945 pod Lidą osaczony z oddziałem przez grupę zwiadu 34. zmotoryzowanego pułku strz. NKWD. Nie chcąc wpaść w ręce Sowietów zastrzelił się.
Nieco dłużej zdołał utrzymać się w terenie por. „Krysia”, przy czym wykonał sporo udanych akcji przeciw NKWD. Jednak i on zginął już 21 stycznia 1945, gdy pod Kowalkami wpadł w zasadzkę grupy 105. pułku pogranicznego NKWD.
Kolejnym celem działań NKWD stały się oddziały AK kryjące się w Puszczy Rudnickiej. W dniach 6-7 stycznia 1945 znaczne siły NKWD zaatakowały oddziały „Komara”, „Myśliwego” i „Zemsty” [poległo nie mniej niż 31 partyzantów]. Oddziały te jednak zdołały wyrwać się z okrążenia i kontynuowały działalność. Lecz w marcu 1945 prowokacyjna grupa NKWD zlikwidowała „Komara” i 18 jego żołnierzy w zaścianku Okolica.
W dniu 29 stycznia 1945 siły trzech pułków NKWD rozbiły pod Koreliczami przedzierające się „do Polski” oddziały rtm. „Groma”, por. „Tura” i por. „Tumrego” [poległo 89 partyzantów, 25 dostało się do niewoli, w terenie aresztowano 200 osób]. Jesienią 1944 i wiosną 1945 w pomniejszych starciach rozbite zostały przez NKWD oddziały i grupy „Smoka” [27 grudnia 1944 pod Kamionką], „Listka” [6 stycznia 1945 w Narweliszkach], „Wiatra” [w lutym 1945], „Kuny” [20 lutego 1945 w Pieckowicach], „Jaskółki” [w marcu 1945] i „Iskry” [25 maja 1945 pod Dajnowem].
Kwiecień 1945. Oddział sierż. Władysława Janczewskiego „Lalusia”, Wojdagi koło Koleśnik.
Oddział partyzancki sierż. Władysława Janczewskiego „Lalusia” pod Wersoczką w kwietniu 1945. Stoczył wiele walk z NKWD. W lipcu 1945 z Puszczy Rudnickiej przeszedł na teren Polski, gdzie 28 lipca został zaatakowany pod Kraśnianami przez połączone siły NKWD, UB i KBW z Sokółki. W starciu poległo 12 partyzantów, zaś 4 wpadło w ręce Sowietów i UB.
Stoją od lewej: NN „Mur”, Franciszek Romanowski „Rosa”, Kazimierz Kredyk „Klin”, Stanisław Krukowski „Młot” (zginął 7 maja), Janina Martun-Litwinowicz „Kroszka”, Jan Wilbik „Wolny”, Władysław Janczewski „Laluś”, Stanisław Ochwat „Bąk”, Władysław Junda „Niedźwiedź”, Leokadia Nosewicz-Bojanowska „Nieznana”, Jan Daglis „Guzik”; w rzędzie dolnym od lewej: Marian Łuszkiewicz „Kmicic”, Aleksander Szabliński „Szaruga”, Jan Grzywacz „Komar”, Antoni Matulewicz „Dąb”, Jan Michniewicz „Skowronek”, Józef Paczkowski „Pająk”.
Kresowi Straceńcy – część 5>