Złamany „Zbych”
Zebrane przez Instytut Pamięci Narodowej materiały UB obszernie dokumentują historię zdrady „Zbycha”.
Jak się okazuje, tuż po wojnie, której końcówkę spędził w słynnym I batalionie 2.pp AK mjr. Eugeniusza Kaszyńskiego „Nurta” (mieszkał wówczas z rodzicami i ośmiorgiem rodzeństwa w małej wsi pod Siennem) wyjechał na Ziemie Zachodnie i wstąpił do Milicji Obywatelskiej. Po kilku miesiącach dostał przepustkę, wrócił w rodzinne strony, gdzie czekał już na niego UB z nakazem aresztowania. Odsiadka nie trwała długo, jednak dla młodego chłopaka stanowiła nauczkę, że ze spokojnym życiem może się pożegnać. Parę lat później napisze do prezydenta Bieruta: „Pod wpływem namowy kolegów wstępuję do bandy terrorystyczno – rabunkowej”.
Były to kolejno oddziały chor. Antoniego Owczarka „Zegadły”, Czesława Łepeckiego „Ostoi”, Aleksandra Młyńskiego „Drągala”. W ich szeregach walczy aż do 1948 r. Bezpieka skwituje potem tę działalność czternastoma zarzutami, głównie o napady na gminne spółdzielnie oraz funkcjonariuszy MO i UB.
W 1948 r. „Zbych” wyjeżdża na Dolny Śląsk. Zmienia tożsamość, przyjmuje posadę w PGR koło Kostrzynia nad Odrą. Ale UB nadal go tropi. W połowie roku przechwytuje korespondencję wysłaną z Sienna przez narzeczoną. W Kostrzyniu zjawiają się funkcjonariusze UB i dokonują aresztowania. Według relacji Dźbika „Zbych” łamie się już podczas transportu do więzienia. „Zapytał ubeka, co z nim będzie. Usłyszał: – Sam wiesz, zasłużyłeś na stryczek. No chyba, że nam pomożesz złapać «Drągala»”.
Z zachowanych dokumentów wynika, że do współpracy nakłonił go funkcjonariusz o nazwisku Siudeja, a oficerem prowadzącym był Józef Remsak. Z kolei plan likwidacji „Drągala” opracowali wyżsi oficerowie UB w Kielcach. Przewidywał on, że „Zbych” otrzyma do pomocy trzech doświadczonych funkcjonariuszy, z którymi stworzy pozorowany oddział partyzancki. Oddział dokona kilku napadów, by uwiarygodnić się w oczach „Drągala”.
Jak zabito „Drągala”
Nieco inaczej wyglądała likwidacja grupy por. Aleksandra Młyńskiego „Drągala” w wersji funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. Grupa pozorowana rozpoczęła działalność 20 sierpnia. Tak jak zaplanowano rozbiła spółdzielnię w Cerekwi. Po napadzie „Zbych” odwiedził wszystkie znane sobie meliny i rozgłaszał, że chce się spotkać z Młyńskim. 24 sierpnia zatrzymał się w Laskowej Woli. O godzinie 1:00 w nocy przybył tam i „Drągal”. Co było dalej, przedstawił w raporcie kpt. Kozik (pisownia oryginalna):
„Wszyscy serdecznie pocałowali się, po krótkiej rozmowie położyli się spać. Rano przygotowano śniadanie, wypito litr wódki, «Drągal» ze «Zbychem» wspominali przeżycia wspólne i w miłej pogawędce udali się na skraj lasu, w lesie spożyli po raz drugi śniadanie, które zostało przyniesione przez kobiety i w dalszym ciągu przyjemnie gawędzili, że teraz im będzie dobrze, bo jest ich więcej itp., mocowali się na ręce, co «Drągala» już wyczerpało z sił. Wszyscy znużeni pokładli się spać. Wtedy na umówiony znak otworzono do bandytów ogień z pistoletów, zabijając ich na miejscu, m.in. bandyta «Zbych» również celnie strzelał do swoich kolegów”.
Plastyczniej opisał tę akcję jeden z jej uczestników (cytat za: „Tygodnik Radomski” z 1984 r.):
„Odczekałem i jeszcze raz spróbowałem dać znać Sieroniowi (kolejny funkcjonariusz UB), leciutko dotykając jego stopy. Wystarczyło. On strzelił do «Powstańczyka» – bandyta nie zdążył nawet jęknąć. Ja wziąłem na cel przepełnione miłością do bliźniego serce «Drągala». Beknął tylko niesamowicie”.
Tyle wersja ubecka…
Por. Aleksander Młyński "Drągal" (na pierwszym planie)
Ukarana rodzina
Adolf Dźbik nigdy nie wierzył w UB-ecką wersję zabójstwa „Drągala”. W te wszystkie opowieści o strzelaniu do śpiących i o „bekaniu”. „Strzelali z zaskoczenia, w czasie obiadu. Siostra zanosiła im posiłek i kiedy wracała, rozległy się strzały. Więc co: przez parę minut chłopcy pousypiali?” – irytuje się Dźbik.
Dźbik pamięta doskonale, co się działo już po akcji. Ubecy posadzili ciało Młyńskiego na furmance, wsadzili mu na głowę garnek i pojechali w stronę szosy radomskiej, strzelając po drodze z pepeszy. Tak okazywali radość z zabicia „czołowego bandyty”. W Wawrzyszowie wrzucili zwłoki na ciężarówkę i przewieźli do Radomia. Tam ubecy obmyli je z krwi i włożyli do zbitej z desek gabloty ze szklanymi szybami. Gablota stała przez 16 godzin przed budynkiem prezydium. Potem pojechała do Warszawy, do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Gdzie zostały pochowane szczątki „Drągala”, nie wiadomo do dziś. Każdy z ubeków biorących udział w zabójstwie otrzymał potem nagrody po 3000 zł i awanse służbowe.
Rodzina Dźbików zapłaciła straszną cenę za zdradę „Zbycha”. Kilka dni po potyczce w Kolonii Wawrzyszów zjawili się milicjanci. Aresztowali trzy siostry i matkę, zostawiając chorego na astmę ojca i młodego Adolfa. A potem przeprowadzili rewizję. – „Rozbili szafę, łóżko, zerwali podłogę i dach. Poszedł deszcz i cały dom szlag trafił” – macha ręką Dżbik.
Siostry otrzymały wyroki od ośmiu do 12 lat więzienia. Wyszły wcześniej, bo – jak mówi Dżbik – pomógł dobry adwokat. Nazywał się Hryckowian, był żołnierzem, który przebył szlak bojowy z Rosji do Berlina i nawet UB czuł do niego szacunek.
Najgorszą katownię przeszła siostra Marianna, narzeczona „Drągala”. Jak mówi Dźbik, UB-ecy chcieli ją zabić, i swoje by osiągnęli, gdyby nie interwencja sowieckiego oficera. Wszedł w czasie przesłuchania, zobaczył zmaltretowaną, ledwie żywą dziewczyną i ryknął na ubeków: – „Paszli, sobaki! – dorzucając kilka przekleństw po rosyjsku”.
Wdzięczność ludowej władzy
Po akcji w Kolonii Wawrzyszów „Zbych” czyli agent „15” szykował się do rozprawy z rozsianymi w kilku powiatach koło Radomia współpracownikami „Drągala”. Liczył, że odzyska przyrzeczoną mu wolność. Ale czekała go bardzo przykra niespodzianka. Władza ludowa wcale nie miała zamiaru wywiązywać się z danego słowa. Już w połowie września zostaje aresztowany i postawiony przed sądem wojskowym. Prokurator stawia mu czternaście zarzutów, w tym najcięższe: o udział w potyczce, podczas której zginęło dwóch milicjantów. 29 września 1951 r. sąd pod przewodnictwem por. Tadeusza Piaseckiego ogłasza wyrok: dożywotnie pozbawienie wolności.
Rozżalony „Zbych” wysyła list z prośbą o ułaskawienie do prezydenta Bieruta. Przypomina swoje zasługi w walce z „Drągalem”. Pisze:
„Mam pewne plusy, z których nie mogłem skorzystać w czasie rozprawy sądowej ze względu na poufne pertraktacje z UB”. Obiecuje też: „Nie będę słuchał obcej i wrogiej propagandy, która mnie i wielu innych pchnęła na drogę zbrodni”.
Wszystko nadaremnie. Prośba pozostaje bez odpowiedzi. „Zbych” zaczyna odsiadkę. W jednym z więzień spotyka Pelagię Dźbik, także skazaną w związku ze sprawą „Drągala”.
Powiedziałam do niego: „Tu jesteś łobuzie. Zameldował i 48 godzin musiałam spędzić w karcerze w wodzie i ze szczurami” – opowiadała wiele lat później.
Po 10 latach „Zbych” znów pisze o łaskę, do przewodniczącego Rady Państwa, Aleksandra Zawadzkiego. Nie owija już sprawy w bawełnę. Informuje o szczegółach swojego kontraktu z UB w 1950 r. „Był szef KBW w Kielcach, który powiedział mi, że jeżeli zlikwiduję Drągala, będę wolnym człowiekiem, dając mi słowo honoru oficera. Aby mnie upewnić, że słowa honoru nie daje nadaremnie, powiedział szef Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa, że sam minister Radkiewicz gwarantuje mi wolność. Czyż miałem nie uwierzyć? Uwierzyłem!”.
Tym razem prośbę pozytywnie opiniuje Sąd Wojewódzki w Kielcach. Rada Państwa korzysta z prawa laski i 14 kwietnia 1962 roku, po 12 latach więzienia, „Zbych” wychodzi na wolność.
Spotkanie ze „Zbychem”
Co się działo ze „Zbychem” po uwolnieniu, dokładnie nie wiadomo. Z akt MSW wynika, że osiadł pod Ostrowcem i pracował jako urzędnik. Służba Bezpieczeństwa (dokładnie: Wydział „C” KW MO w Kielcach) miało go na celowniku jeszcze w 1974 r. W latach 70. interesował się nim także peerelowski historyk, były oficer UB/SB Stefan Skwarek, który uzyskał dostęp do tajnych archiwów MSW i przedstawił oficjalną wersję rozprawy z Młyńskim w jednym z rozdziałów swojej książki „Na wysuniętych posterunkach”. Także on nie miał wątpliwości, że „Zbych” zdradził swoich współtowarzyszy i szczegółowo opisał, jak do tego doszło.
Natomiast jeszcze pod koniec lat 60. zaczął go poszukiwać Dźbik. Jak dziś mówi, złapał kontakt z krewnymi „Drągala” i wspólnie chcieli spojrzeć w twarz zdrajcy. Wiedzieli, że mieszka gdzieś w Ostrowcu. Chodzili, pytali – bez rezultatu. Aż pewnego dnia zobaczyli go idącego przez Plac Wolności.
„Nawet się specjalnie nie zmienił. Twarz ta sama, tylko włosy trochę przerzedzone. Ubrany był w zielony fartuch. Wszedł do sklepu z częściami samochodowymi i stanął za ladą. Wszedłem za nim. Oniemiał, zbladł, jakoś zapadł się w siebie. Krzyknął: „Ja nie jestem winien. Nie miałem broni” – i uciekł na zaplecze. Tyle go widzieliśmy” – relacjonuje Dźbik.
Kilka lat później spotkali się znowu, także w Ostrowcu. „Zbych” nie był już taki przerażony. Próbował zapraszać na piwo, tłumaczył, że został przez UB „wrobiony” i w czasie akcji w Kolonii Wawrzyszów nie posiadał prawdziwej broni, tylko atrapę, ze ślepymi nabojami. Dźbik uśmiechnął się tylko, bo pamiętał jeszcze scenę z Laskowej Woli w 1950 roku. Na podwórku, przy kieracie „Zbych” poprawiał sprężynę w karabinie i musiał go najpierw rozładować. Z lufy wysypały się ostra amunicja, nie żadne ślepaki. Rozstali się bez pożegnania.
„Kłamał wtedy” – mówi Dźbik i pokazuje fragment „doniesienia agenturalnego” z 31 sierpnia 1950 roku od agenta „15” przyjętego przez Józefa Remsaka: „W czasie tej rozmowy ja położyłem się spać, a „Drągal” z moimi kolegami jeszcze rozmawiali. Obudziły mnie strzały pierwsze, gdy się zerwałem, chwyciłem za pistolet i zacząłem strzelać do „Drągala” wspólnie z kolegami”.
Czy wtedy, w Ostrowcu, nikt nie myślał o wymierzeniu sprawiedliwości? O kulce w łeb dla zdrajcy? – „To już był dziad. Zostało mu parę lat życia. Nie opłacało się” – kręci głową Dźbik.
Epilog po latach
„Zbych” zmarł w 1985 roku. Z pozostałych trzech uczestników tamtej akcji (Stanisław B., Marian S. i Zygmunt Ł.) do dziś żyje tylko jeden: Zygmunt Ł. I to on został oskarżony o współudział w zbrodni. Ma za to odpowiedzieć przed sądem. Prokuratura IPN zarzuca mu przekroczenie uprawnień i spowodowanie śmierci trzech członków oddziału WiN. – „Nawet ówczesne, PRL-owskie prawo nie pozwalało strzelać do śpiących ludzi. Zbrodnię tę ścigamy, bo przedawnia się dopiero w 2020 r.” – tłumaczy Andrzej Martyniuk, prokurator z delegatury IPN w Radomiu. „Oskarżonemu grozi kara co najmniej 12 lat więzienia” – poinformował naczelnik Jacek Nowakowski z lubelskiego IPN. Zygmunt Ł. nie przyznaje się do winy. Twierdzi, że jego grupa miała namówić „Drągala” do ujawnienia się, a gdy doszło do strzelaniny, to przestraszył się i uciekł.
Niestety, zaplanowany na 28 grudnia 2005 r. w Sądzie Rejonowym w Radomiu proces, rozpoczął wprawdzie punktualnie o godz. 9.30 sędzia Jacek Michalski, ale od razu musiał go odroczyć, bo oskarżony nie stawił się na sprawę. Adwokatka przedstawiła zaświadczenie z Polikliniki MSWiA w Kielcach, że Zygmunt Ł. zachorował, i jego leczenie potrwa do 27 stycznia, a prawdopodobnie i dłużej. Sąd postanowił wystąpić do szpitala o szczegółową informację na temat zdrowia oskarżonego i sprecyzowanie, w jakim terminie będzie mógł się stawić na rozprawę.
„Czuliśmy, że tak będzie” – mówili zebrani wśród obecnych rozczarowani członkowie „Związku Piłsudczyków”. Rozczarowania nie kryli też kombatanci, dawni towarzysze broni „Drągala”, a wśród nich Henryk Dźbik. Na terenie gospodarstwa jego ojca został zastrzelony Aleksander Młyński, a na rodzinę spadły represje za pomoc udzielaną partyzantom. – „Bez konwoju i zakucia w kajdanki taki ubek sam nie przyjedzie. Szkoda czasu na uprzejmości” – kręcił głową pan Dźbik.
W miejscu śmierci por. Aleksandra Młyńskiego „Drągala” i jego żołnierzy w Kolonii Wawrzyszów stoi dziś mały, metalowy krzyż, ustawiony w dowód pamięci przez działaczy Ligi Republikańskiej, ale dopiero czas pokaże, czy po latach, prawdziwej sprawiedliwości w pełni stanie się zadość.
Krzyż w Kolonii Wawrzyszów, w miejscu śmierci Aleksandra Młyńskiego i jego partyzantów. Na zdjęciu Krzysztof Kępka, jeden z inicjatorów ustawienia krzyża.
Opracowano na podstawie:
Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Podziemie poakowskie na Kielecczyźnie w latach 1945 – 1948, Kraków 2002;
Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Komendant Zagończyk, Warszawa 2000;
Praca zbiorowa pod red. Tomasza Łabuszewskiego – „Ostatni leśni 1948 – 1953”, Warszawa 2003;
Arkadiusz Kutkowski, Historia pewnej zdrady, Radomska Gazeta Codzienna „Słowo”;
Praca zbiorowa, Żołnierze Wyklęci – Antykomunistyczne Podziemie Zbrojne po 1944 roku, Warszawa 2002