23 Okręg NZW
23 okręg NZW utworzony został latem 1946 r. przez byłych żołnierzy Kedywu Inspektoratu Płocko- Sierpeckiego Armii Krajowej i 11 Grupy Operacyjnej Narodowych Sił Zbrojnych. W pierwszym okresie działalności obejmował swoim zasięgiem pogranicze województw, warszawskiego i bydgoskiego (powiaty: sierpecki, mławski, lipnowski i rypiński) a następnie także powiaty włocławski, płocki, płoński oraz częściowo działdowski i ciechanowski. Komendantem Okręgu był por. Stefan Bronarski, Liść", "Roman", członkami sztabu: por. Jan Przybyłowski "Onufry" – szef wywiadu, por. Stefan Majewski "Szczepan", "Ekscelencja" – szef pionu informacji i propagandy, por. Józef Boguszewski "Lew" – dowódca oddziału bojowego oraz por. Jerzy Wierzbicki "Dodek" i Stanisław Lewandowski "Ogrodnik".
W początkowym okresie, działalność organizacyjna Okręgu skoncentrowana była przede wszystkim na akcjach wywiadowczych i porządkowych, m.in. utworzone przy 11 Grupie Operacyjnej NSZ, Patrole do Walki z Bezprawiem, prowadziły intensywne akcje przeciw grupom bandyckim ochranianym niejednokrotnie przez część funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa. W ramach amnestii 1947 r., w kwietniu nastąpiła częściowa demobilizacja Okręgu. Rozkazem 131 z dnia 18 marca 1947 r. Stefan Bronarski "Roman" polecił rozwiązanie oddziału dywersyjno – sabotażowego: "ludzi, których nie można zalegalizować w inny sposób zrehabilitować przed Komisją Rehabilitacyjną w Warszawie, broń najmniej zdatną do naszych akcji przekazać władzom UB, cenniejszą zostawić na przechowanie (…) majątek organizacyjny spieniężyć i podzielić między wszystkich żołnierzy oddziału w równym stopniu szeregowym jak i podoficerom. (…) Wszystkim żołnierzom podziękować w imieniu POLSKI za dotychczasową walkę, która trwa i zakończy się naszym zwycięstwem. Uwaga: akcję ujawnienia się traktować jako manewr taktyczny celem przechowania żywotnych sił Narodu, przy czym żołnierze są faktycznie "urlopowani na czas nieokreślony".
Szanse na autentyczną "legalizację" żołnierzy 23 Okręgu NZW w "nowej rzeczywistości" okazały się jednak niewielkie. Już w kilka tygodni po wygaśnięciu terminu amnestii rozpoczęły się ich aresztowania, co skłoniło wielu z ujawnionych do powrotu do działalności konspiracyjnej lub też do wyjazdu na tzw. Ziemie Odzyskane.
Równolegle z powrotem do lasu, wobec narastającego zagrożenia, następował proces jednoczenia pozostałych jeszcze struktur różnych organizacji niepodległościowych działających dotąd na terenie Mazowsza Zachodniego. W dniu 19 listopada 1947 r. we wsi Polesie, gm. Baboszewo, pow. Płońsk, nastąpiło np. oficjalne podporządkowanie oddziału ROAK kierowanego przez por. Franciszka Majewskiego "Słonego" 23 Okręgowi NZW. W ramach nowej struktury dokonał on podziału terenu na rejony, którym przypisał poszczególne patrole bojowe.
Por. Franciszek Majewski "Słony". Podoficer zawodowy w 8. pal im. króla Bolesława Krzywoustego w Płocku. Uczestnik bitwy pod Mławą. Do 1940 w niewoli niemieckiej, zwolniony, następnie ponownie aresztowany i osadzony w obozie pracy w Bielsku, skąd zbiegł. Od 1942 żołnierz AK, d-ca oddziału bojowego Kedywu w obwodzie Płock. Awansowany do stopnia podporucznika. po wkroczeniu Sowietów, w lipcu 1945 ujawnił się wraz z całym sztabem Obwodu i Inspektoratu Płocko-Sierpeckiego AK. Zagrożony aresztowaniem od wiosny 1946 ponownie w konspiracji. Żołnierz ROAK w Obwodzie "Mewa". W październiku 1946 awansowany do stopnia porucznika i mianowany Komendantem Rejonu II [Sierpc, Płock]. W czasie amnestii 1947 nie ujawnił się. W październiku 1947 podporządkował swój oddział 11 Grupie Operacyjnej NSZ w XXIII Okręgu NZW. Dowódca wszystkich oddziałów bojowych XXIII Okręgu NZW. Uczestnik wielu akcji bojowych przeciw komunistom. 26 września 1948 w Węgrzynowie k/Sierpca, otoczony przez GO UB-KBW-MO po 6-godzinnej samotnej walce popełnił samobójstwo.
Rejonem I, obejmującym powiaty płocki i płoński, dowodził Wiktora Stryjewskiego "Cacko". W skład oddziału wchodzili: Stanisław Derkus "Śmiały" (zastępca dowódcy), Władysław Peczyński "Władek", Zygfryd Kuliński "Albin", Wacław Michalak "Gałązka", Szczepan Stryjewski "Józef", Janina Samoraj "Celinka", Elżbieta Kozanecka "Basia".
Rejonem II, obejmującym powiaty sierpecki i wschodnią część powiatu mławskiego dowodził Tadeusz Kossobucki "Czarny", a po jego śmierci w Wigilię Bożego Narodzenia 1947 r. Władysław Kwiatkowski "Jerzy". W skład oddziału wchodzili:, Kazimierz Dyksiński "Kruczek" (zastępca dowódcy), Zdzisław Derkus "Urkes", Stanisław Pospisiel "Leszek", Henryk Dąbrowski "Wnuk".
Rejonem III, obejmującym powiat Rypiński i zachodnią część powiatu mławskiego dowodził Jan Malinowski "Stryj". W skład oddziału wchodzili: Jan Wiśniewski "Czarny II", Karol Rakoczy "Bystry", Seweryn Oryl "Kanciasty", Antoni Dobrzeniecki "Bogdan", Stanisław Konczyński "Stary", Jan Jaraczewski "Młody", Wiesław Pużycki "Ojciec", Stanisław Żurawski "Madej".
Rok 1948 przyniósł największy wzrost działalności bojowej i propagandowej NZW na Mazowszu Zachodnim. Przeprowadzono szereg akcji bojowych ( m.in. we wsiach Nowy Świat pow. Brodnica, Kamień Kotowy pow. Lipno, Praga pow. Płock, Kaczorowy pow. Płońsk) oraz likwidacyjnych i zaopatrzeniowych (m.in. w Staroźrebach pow. Płock, Tłuchowie i Mokowie pow. Lipno, Strzegowie pow. Mława). Drukowano i kolportowano także redagowany przez Stefana Majewskiego "Szczepana" Mazowiecki Biuletyn Informacyjny oraz wiele druków ulotnych i wydawnictw. Patrole bojowe 23 Okręgu NZW stoczyły szereg walk z grupami operacyjnymi MO i UB oraz KBW – m.in. 28 maja 1948 r. w Łukoszynie gm. Brudzeń pow. Płock i 20 sierpnia 1948 r. w Kamieniu Kotowym gm. Tłuchowo pow. Lipno (kwaterujący wówczas w zabudowaniach gospodarzy Różańskiego i Plety patrol Wiktora Stryjewskiego "Cacko" zaatakowany został przez grupę operacyjną PUBP i KPMO z Płocka; po blisko półtoragodzinnej walce przebił się z okrążenia, zabijając dwóch funkcjonariuszy MO i UBP). W trakcie odwrotu w kierunku kompleksu lasów w okolicach Skąpego pow. Lipno poległ Szczepan Stryjowski "Józef", ranni zostali Wiktor Stryjowski "Cacko", Stanisław Derkus "Śmiały" i Seweryn Oryl "Kanciasty".
Wzrost aktywności bojowej i propagandowej 23 Okręgu NZW spowodował kontrakcje ze strony aparatu bezpieczeństwa, który w ramach zorganizowanej wiosną 1948 r. operacji "P" skierował na Mazowsze Północne znaczne siły KBW. Współpracując z miejscowymi placówkami UB i MO, dosyć szybko osiągnęły one znaczące sukcesy. Dnia 26 września 1948 r. zginął w walce z jedną z grup operacyjnych por. Franciszek Majewski ps. "Słony" (otoczony w zabudowaniach Jadwigi Banaszkiewicz w Węgrzynowie, ostrzeliwując się z bunkra zrobionego pod podłogą kuchni, ranny, popełnił samobójstwo).
Tego samego dnia WUBP w Warszawie rozpoczęło akcję rozbicia sztabu 23 Okręgu NZW, organizując "kotły" w lokalach kontaktowych. W czasie trwającej ponad tydzień operacji, zatrzymanych zostało kilkudziesięciu członków i współpracowników organizacji. W lokalu przy ul. Stalowej aresztow
ani zostali m.in. Stefan Bronarski "Roman", Jan Przybyłowski "Onufry", Romualda Przybyłowska "Amerykanka", Stanisław Lewandowski "Ogrodnik". W kilka dni później UB aresztowało w Krakowie Stefana Majewskiego "Szczepana", a we Wrocławiu Informacja Wojskowa Jerzego Wierzbickiego "Dodka".
Na wolności pozostał, ostrzeżony w porę przed aresztowaniem, Józef Boguszewski "Lew", który po kilkukrotnych nieudanych próbach nawiązania kontaktu z patrolami w terenie, wyjechał do Łodzi, gdzie ukrywał się do 11 czerwca 1950 r. Aresztowany, sądzony wspólnie z Tadeuszem Przybylskim, Januszem Gadomskim, Lucjanem Maciakiewiczem i Stanisławem Ptaszyńskim, w dniu 7 maja 1951 r. został skazany na karę śmierci, a następnie zamordowany razem z Tadeuszem Przybylskim w Warszawie 1 grudnia 1951 r.
Śmierć Franciszka Majewskiego "Słonego" oraz likwidacja Sztabu w znacznym stopniu skomplikowała sytuację w terenie. 
St. sierż. Wiktor Stryjewski "Cacko". Uczestnik wojny obronnej w 1939, żołnierz ZWZ-AK. Po wkroczeniu Sowietów w 1944 d-ca oddziału ROAK działającego na terenie Mazowsza. Od 1947 d-ca oddziału PAS NZW. Jeden z najbardziej bezkompromisowych partyzantów walczących z komunistami. Jego oddział przeprowadził wiele akcji bojowych m.in. 12 lipca 1947 pod m. Okalewo przeciwko gr. oper. UB i MO. W wyniku walki grupa ta została całkowicie rozbita, poległo 14 funkcjonariuszy. W 1949 oddział "Cacki" liczył jeszcze 20 żołnierzy. 8 lutego 1949 "Cacko" wraz z 6 żołnierzami został otoczony przez gr. oper. UB i KBW. W walce zginęło 3 żołnierzy NZW, pozostali poddali się. Trzy dni później, 11 lutego druga grupa "Cacki" została otoczona przez 1053 żołnierzy KBW. W walce zginęło 7 partyzantów, a 4 dostało się do niewoli. "Cacko" skazany został za poszczególne akcje na 38 kar śmierci. Jest to zapewne największa liczba kar śmierci, orzeczonych wobec żołnierza podziemia antykomunistycznego… Wiktor Stryjewski "Cacko" został zamordowany z grupą towarzyszy broni 18 stycznia 1951 w więzieniu na Mokotowie.
Dowódcą patroli został sierż. Wiktor Stryjewski "Cacko". Zachował on dokonany wcześniej przez "Słonego" podział terenu na trzy rejony działania, którym przypisane były patrole bojowe (faktyczne w terenie działały jednak już tylko dwa oddziały dowodzone osobiście przez "Cackę" oraz "Śmiałego"). Były one stale tropione przez znaczne siły KBW, UB i MO. Dnia 8 lutego 1949r., kwaterujący u sołtysa wsi Gałki gm. Mała Wieś Urbańskiego i jego sąsiada Kowalskiego, patrol Wiktora Stryjewskiego "Cacki", na skutek donosu mieszkańca wsi Reczyn gm. Bodzanów, otoczony został przez grupę operacyjna KPMO i PUBP z Płocka, Sierpca i Płońska oraz 262 żołnierzy. W walce zginęli: Elżbieta Kozanecka "Basia", Jan Kłobukowski "Janek", Ludomir Peczyński "Władek". Aresztowano: ciężko ranną Janinę Samoraj "Celinkę", Wiktora Stryjewskiego "Cackę", Wacława Michalskiego "Gałązkę", Zygfryda Kulińskiego "Albina". U zatrzymanych i zabitych znaleziono: 3 automaty MP 44, 2 automaty PM 41, 1 karabin KBK, 1 pistolet P 38, 2 pistolety "Parabellum", 1 pistolet cal. 7,65 mm, 2 granaty i kilkadziesiąt sztuk rożnej amunicji. Wszyscy schwytani partyzanci zostali natychmiast przewiezieni do Warszawy i poddani intensywnemu śledztwu, prowadzonemu przez znanego z okrucieństwa funkcjonariusza UB Bronisława Szczerbakowskiego, w czasie którego ujawnili rejon kwaterowania patrolu Stanisława Derkusa "Śmiałego". W południe 11 lutego 1949r. Bunkier, w którym przebywał oddział, zaatakowany został przez 1053 żołnierzy KBW i kilkudziesięciu funkcjonariuszy UB, MO i ORMO. W walce zginęli: Jan Malinowski "Stryj", Stanisław Pospisiel "Leszek", Zdzisław Derkus "Urkes", Jan Jaraczewski "Młody", Stanisław Michalak "Kozak", Jan Wiśniewski "Czarny II", Wiesław Pużycki "Ojciec". Aresztowano Seweryna Oryla "Kanciastego", Henryka Dąbrowskiego "Wnuka", Stanisława Konczyńskiego "Kunda" i ciężko rannego Karola Rakoczego "Bystrego". Podczas akcji pod Sinogóra, Karol Rakoczy otrzymał postrzał w plecy w części kręgosłupa, który spowodował całkowity paraliż kończyn dolnych. Przewieziony został do szpitala św. Trójcy w Sierpcu; pomimo ciężkiego stanu zdrowia już następnego dnia poddany został przez funkcjonariuszy UB z Sierpca intensywnemu śledztwu. Wacław Michalski "Gałązka", Zygfryd Kuliński "Albin", Seweryn Oryl "Kanciasty", Stanisław Konczyński "Kunda" i ciężko ranny Karol Rakoczy "Bystry"- sądzeni przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie, zostali skazani na karę śmierci i zamordowani w Warszawie 29 marca 1950 r.
O ogromnym szczęściu mógł mówić sam Stanisław Derkus "Śmiały". Wraz z członkami swojego patrolu: Kazimierzem Dyksińskim "Kruczkiem", Stanisławem Żurawskim "Madejem" i Antonim Dobrzenieckim "Bogdanem" po kilku dniach pobytu w bunkrze, wieczorem 9 lutego 1949 r. udali się do krawca Krzyżanowskiego we wsi Dziwy gm. Lubowidz, który miał dokonać przeróbek w odzieży partyzantów, a następnie przeszli na kwaterę do Kolonii Bendzemin. Wracając do bunkra, usłyszeli odgłosy walki i wycofali się w bezpieczny teren. Niestety kilka miesięcy później wszyscy zginęli w walce lub zostali zamordowani w więzieniu. Stanisław Derkus "Śmiały" był sądzony przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie, wspólnie z Henrykiem Gosikiem "Heńkiem", Władysławem Kwiatkowskim "Jerzym". Wszystkich skazano na karę śmierci i zamordowano w Warszawie 20 września 1951 r.
Po rozbiciu przez KBW i grupy operacyjne MO i UB patroli Wiktora Stryjewskiego "Cacki" i Stanisława Derkusa "Śmiałego", rozpoczęły się na terenie powiatów płockiego, płońskiego i sierpeckiego masowe aresztowania współpracowników podziemia. Jedną z osób zagrożonych represjami był pracownik urzędu Gminy w Staroźrebach Edward Szałański "Tygrys", prowadzący od ponad roku działalność wywiadowczą dla niepodległościowego podziemia. Zagrożony aresztowaniem, po nieudanej próbie ucieczki za granicę, w lipcu 1949 r., wspólnie z bratem Władysławem Szałańskim "Żbikiem", zorganizował oddział NZW, w skład którego weszli: Julian Grabowski, Stanisław Babecki (ówczesny wójt gm. Staroźreby, który m.in. zaopatrzył Edwarda Szałańskiego w fałszywe dokumenty), Józef Kowalski, Stefan Kiciński, Antoni Glonek, Adam Kowalski, Henryk Rejowski. Dowodzona przez "Tygrysa" grupa przeprowadziła szereg akcji propagandowych i zaopatrzeniowych na terenie gm. Staroźreby, rozbijając m.in. spółdzielnię gminną w Rogowie. Została rozbita w połowie października 1951 r. Sam Edward Szałański został aresztowany 12 października 1951 r., podczas obławy prowadzonej przez wojska KBW. Ukrywał się wówczas w bunkrze znajdującym się pod stodołą Juliana Grabowskiego. Skazany w pokazowym procesie w Staroźrebach na karę śmierci, został zamordowany więzieniu w Płocku, 22 grudnia 1951 r. Równie okrutny los spotkał jego najbliższego współpracownika i przyjaciela Juliana Grabowskiego. Odbywający długoletni wyrok w płockim więzieniu, został zamordowany. Według relacji zięcia, który wykopał trumnę z ciałem Juliana Grabowskiego na cmentarzu w Płocku, ciało było zmasakrowane a drelichowe ubranie zbroczone krwią. Ukrywa
jący się przed aresztowaniem Władysław Szałański "Żbik", został aresztowany przez żołnierzy KBW w miejscowości Promieszyn Nowy gm. Staroźreby pow. Płock dopiero 23 kwietnia 1952 r. Przy aresztowanym znaleziono 1 pistolet, 1 KB, 18 sztuk amunicji. Rozbicie oddziału Edwarda Szałańskiego ps. "Tygrysa" zakończyło działalność podziemia zbrojnego na Mazowszu Zachodnim.