Mjr Jan Tabortowski "Bruzda" (1906 – 1954) – część 2

Major „Bruzda” wraca na teren swojego inspektoratu i rozpoczyna jego odbudowę teraz w ramach Armii Krajowej Obywatelskiej powołanej do życia rozkazem płk.”Mścisława” z dnia 15 lutego 1945 roku. Struktura inspektoratu została poważnie naruszona akcją ”Burza” i wejściem wojsk sowieckich. Miedzy innymi zginął rotmistrz „Grom” a kapitan „Lipiec” został aresztowany przez NKWD i wywieziony do Związku Radzieckiego a wielu oficerów, podoficerów i żołnierzy zginęło, znalazło się w obozach koncentracyjnych niemieckich i sowieckich . Inspektorat stracił olbrzymią część posiadanej broni a na terenie inspektoratu instaluje się „władza ludowa” i sowieckie NKWD. Mimo tych trudności już w maju 1945 roku major „Bruzda” ma pod swoimi rozkazami około 5800 żołnierzy w tym dowodzony przez ppor.”Rybę” oddział partyzancki.
Do wiosny 1945 roku trwała praca organizacyjna, zaś akcje zbrojne ograniczono do niezbędnego minimum w obronie bezpieczeństwa organizacji – były to likwidacje donosicieli i szczególnie niebezpiecznych przedstawicieli „nowej władzy”.

Na początku kwietnia 1945 roku Franciszka Ramotowska „Iskra” została ciężko ranna w czasie próby ucieczki i umieszczona w Szpitalu Garnizonowym w Białymstoku. Major „Bruzda” zdecydował się na próbę jej odbicia. Akcję wykonano bez strat i bez jednego strzału wieczorem 20 kwietnia 1945 roku. Brali w niej udział „Bruzda”, „Ryba” , „Szczedroń” , „Jastrząb” , „Komar” , „Cezar” i „Sokolik”. Ranna „Iskra” została przetransportowana do Jeziorka koło Łomży, gdzie ją leczono, a następnie umieszczona w Warszawie.

Pod koniec kwietnia major „Bruzda” podjął decyzję o ataku na Grajewo. Celem akcji było uwolnienie aresztowanych przez UB żołnierzy podziemia i oraz sparaliżowanie pracy przedstawicieli „władzy ludowej”. Akcję wykonano w nocy z 8 na 9 maja. Ugrupowanie liczące około 200 ludzi zostało podzielone na cztery grupy – pierwsza pod dowództwem „Ryby” miała zaatakować UBP, druga pod dowództwem „Wawra” Komendę Powiatową Milicji, trzecia pod dowództwem „Olszyny” miała blokować komendanturę radziecką czwarta zaś pod dowództwem „Dęba” miała blokować drogi dojazdowe do miasta. Akcja zakończyła się powodzeniem, a w czasie powrotu rozbrojono jeszcze posterunek milicji w Szczuczynie i zlikwidowano punkt łączności Armii Radzieckiej pod miejscowością Łojki.

Dnia 11 maja 1945 w okolicach miejscowości Wyrzyki major „Bruzda” przeprowadził udaną akcję odbicia z rąk UB dowódcy plutonu plut.”Jałowca” – zginęło lub zostało rannych 16 funkcjonariuszy UB.
We wrześniu 1945 roku powstała nowa, zrzeszająca środowisko AK-wskie organizacja WiN. Major „Bruzda” wraz z podległym mu inspektoratem znalazł się w WiN, zmieniając przy tym pseudonim na „Tabor”. Za działalność w ramach AK i AKO został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Zmiana sposobu działania organizacji nastawionej głównie na propagandę, niepewność sytuacji i zmęczenie ludzi spowodowało spory odpływ konspiratorów, którzy przenosili się w inne regiony Polski i tam próbowali ułożyć sobie życie na nowo. Przed „Bruzdą” stanęła na nowo konieczność odbudowy organizacji tym trudniejsza, że odbywająca się w czasie intensywnych działań UB i coraz gorszych stosunków z NZW – spadkobiercą NSZ.
Kierowany przez niego Inspektorat wziął udział w akcji „R” – akcji propagandowej przed czerwcowym referendum 1946 roku i obytej w październiku tego samego roku akcji „O” – odpluskwianie – akcji propagandowej przeciwko przedstawicielom „władzy ludowej”.
Ostatni okres działalności to kampania przed wyznaczonymi na 19 stycznia wyborami do Sejmu. Metodą fałszerstw i zastraszeń „władza ludowa” wybory te wygrała i już 22 lutego sejm uchwalił ustawę o amnestii, umożliwiającą złożenie broni przez podziemie.

Major „Bruzda” ujawnił się 25 marca 1947 roku, kończąc tym samym rozpoczętą w 1939 roku działalność konspiracyjną. Z podległego mu terenu ujawniło się około 2300 członków WiN.
Po ujawnieniu Jan Tabortowski wyjechał do Warszawy i tam próbował rozpocząć swoje nowe „cywilne życie”. Udało mu się nawiązać kontakt z przesiedloną z Nowogródka do Szczecina rodziną, znalazł wreszcie czas aby spotykać się, choć nieczęsto z Franciszką Ramotowską. Natomiast znalezienie normalnej rozsądnie płatnej pracy, nie mówiąc już o mieszkaniu było problemem nie do pokonania. Jego próba powrotu do służby wojskowej zakończyła się oczywiście niepowodzeniem. Dla takich jak on nie było miejsca w Ludowym Wojsku Polskim. Tabortowski pracował w kilku instytucjach , mieszkał w pokojach sublokatorskich a jesienią 1947 rozpoczął studia w Głównej Szkole Handlowej. W Warszawie osiedliło się kilka innych osób z dawnego „Obwodu Białystok” i Jan Tabortowski utrzymywał z nimi kontakty. Pod koniec 1948 roku przyjechał do Warszawy Stanisław Cieślewski „Lipiec”, który został wkrótce zatrzymany przez UB i przesłuchiwany kilka dni. Wtedy też Jan Tabortowski uzyskał potwierdzenie że jest obserwowany przez UB.
Był to okres, w którym rozpoczęto falę aresztowań byłych członków organizacji niepodległościowych. „Bruzda” i „Lipiec” musieli liczyć się z możliwością aresztowania i dlatego zaczęli odwiedzać tereny łomżyńskiego badając możliwości ukrycia się przed aresztowaniem.

Ostatecznie zeszli do podziemia w kwietniu 1950 roku. Ukrywali się u dawnych podkomendnych a latem 1950 roku wybudowali obóz na bagnach biebrzańskich. Rozpoczęli gromadzenie przechowanej po ujawnieniu broni. Zaopatrzenie i informacje dostarczali im dawni żołnierze. Dołączali się do nich inni ukrywający się, jednak żaden z nich nie pozostał z nimi na stałe. W listopadzie 1950 roku dwaj funkcjonariusze UB dotarli do obozu „Bruzdy”, ale zostali zlikwidowani. Okazało się że pobyt na bagnach zimą jest zbyt ciężki w związku z czym „Bruzda” z „Lipcem” zaczęli ponownie ukrywać się we wsiach, aby wiosną powrócić nad Biebrzę. Wtedy też przyjęli do siebie nowych ludzi – byli to Tadeusz Wysocki ps.”Zegar” i Mieczysław Zalewski „Tarzan”. Latem 1951 roku w obozie nad Biebrzą przebywał również ukrywający się Józef Ramotowski „Rawicz” były zastępca Prezesa Obwodu Łomżyńskiego WiN.
Brak środków do życia, tym bardziej widoczny po powiększeniu grupy spowodował konieczność przeprowadzenia akcji zaopatrzeniowych . Zarekwirowano towary i pieniądze między innymi w sklepach Kędziorowie, Sulewie, Łojach Awissa i w spółdzielni szewskiej w Radziłowie. Skład ulegał zmianom, opuścił ją „Rawicz” i „Tarzan” a przybyli Antoni Malinowski „Zając” i jego brat Kazimierz. Dołączył też Aleksander Sleszyński „Wicher”.
Zimę 1951-52 grupa spędziła w Nadborach w przygotowanej kryjówce. Wiosną 1952 roku grupę opuścili Malinowscy, a później Sleszyński. Oddziałek „Bruzdy” powrócił na bagna biebrzańskie.

Latem 1952 roku doszło do nieporozumień między „Bruzą” a „Lipcem” co spowodowało odejście „Lipca” – dołączył on do „Rawicza” i wkrótce zginął w czasie obławy UB i KBW w Grądach Małych.
Do grupy doszli Wacław Dąbrowski, Edward Łebkowski i Antoni Rogowski, ale Edward Łebkowski wkrótce utopił się w Biebrzy. Przeprowadzono kolejną akcję zaopatrzeniową tym razem w Kuleszach, po której nastąpił podzia
ł grupy – odeszli Dąbrowski i Rogowski.

Zimę 1952/1953 przetrwał „Bruzda” już tylko z „Zegarem” w dobrze przygotowanym i zamaskowanym poniemieckim bunkrze w okolicach Sulewa, dokonując wcześniej rekwizycji w sklepie w Klimaszewicy.
Wszystkie prowadzone przez UB akcje mające na celu likwidację „Bruzdy” nie przynosiły rezultatu, dlatego też UB postanowiło wprowadzić do grupy „Bruzdy” swojego człowieka. Wybrano Stanisława Marchewkę ps.”Ryba” – dawnego szefa samoobrony w obwodzie łomżyńskim. „Ryba” zerwał z podziemiem już w 1946 , ujawnił się w 1947 roku i wyprowadził się do Łodzi. Obecnie zmuszony przez UB pozornie podpisał współpracę i powrócił w łomżyńskie w poszukiwaniu „Bruzdy”.

Do spotkania „Bruzdy” z „Rybą” doszło w lipcu 1953 roku. „Ryba” opowiedział „Bruździe” o działaniach podjętych przez UB i wstąpił do grupy w której byli wówczas „Bruzda”, „Zegar” i „Tygrys” – Wacław Dąbrowski a nieco później dołączył do nich Jan Rogiński „Lis”.
Grupa powróciła na bagna biebrzańskie i wkrótce opuścił ją „Lis”. We wrześniu 1953 roku dokonano rekwizycji w PGR Ławsko, doszło do wymiany ognia w wyniku której zginął milicjant – fukcjonariusz KPMO z Grajewa. W październiku 1953 dokonano rekwizycji pieniędzy z ambulansu pocztowego. Akcja została przeprowadzona bez strzału i strat w ludziach mimo że UB miało informacje o możliwości takiej akcji.

Dzięki wejściu „Ryby” do grupy udało się wybudować kolejną kryjówkę tym razem w Jeziorku tuż koło Łomży, a tym samym poza terenem działania grup operacyjnych poszukujących ukrywających się. UB prowadziło ciągłe rozmowy z rodzinami Wysockiego i Dąbrowskiego próbując przeciągnąć ich na swoją stronę obietnicami amnestii – na razie bez rezultatów.
W sierpniu 1954 roku „Bruzda” zdecydował się na kolejną akcję rekwizycyjną – tym razem na Gminną Kasę Spółdzielczą w Przytułach. Grupa przybyła do Przytuł 23 sierpnia wieczorem. Aby dostać się do kasy należało zdobyć przechowywane na posterunku milicji klucze. Udali się tam „Bruzda” i „Ryba”. Na posterunku było trzech milicjantów, jeden z nich próbował wyrwać „Bruździe” broń z ręki. Padły strzały wyniku których ranni zostali wszyscy milicjanci – w tym jeden ciężko i „Bruzda”, który ranny w klatkę piersiową upadł przed komisariatem. Pieniądze z kasy spółdzielczej zarekwirowano. Rana „Bruzdy” okazała się bardzo ciężka i na jego własną prośbę został on dobity strzałem z pistoletu przez „Rybę”.

Prawdopodobnie „Bruzda” został ranny od rykoszetu ze swojej własnej broni, ale wśród miejscowych krąży jeszcze inna wersja jego śmierci. Ciało majora „Bruzdy” zostało zabrane do Białegostoku i tam poddano je obdukcji. Nie jest znane miejsce pochówku majora „Bruzdy”. W roku 1994 na cmentarzu w Przytułach powstała jego symboliczna mogiła.
Grupa, którą dowodził przetrwała do roku 1957 , do czasu kiedy we wsi Jeziorko zginął por.”Ryba”.

Opracował: Janusz Przemysław Ramotowski

Ps. Postać majora „Bruzdy” towarzyszyła mi przez znaczną część mojego życia. Pierwszymi moimi wspomnieniami z dzieciństwa były „wizyty” , które „składali” mojej zamieszkałej wtedy w Rawie Mazowieckiej mamie pracownicy UB. Nawet mnie – trzyletniego wtedy dzieciaka dopytywali się czy nie zjawił się tutaj „wujek z rudę głową”. Później, kiedy z więzienia wyszedł mój Ojciec dorastałem w atmosferze opowieści z tamtych lat, w naszym domu bywali ciągle koledzy Ojca – żołnierze majora „Bruzdy”.
Nigdy bym się jednak nie odważył na stworzenie notki biograficznej o majorze Janie Tabortowskim „Bruździe” – nie wszystkie fakty zapamiętałem, ludzie których słuchałem też nie wszystko wiedzieli, a wiele wydarzeń interpretowali po swojemu.
Dopiero badania przeprowadzone przez śp. prof. Tomasza Strzembosza i panów doktorów Sławomira Poleszaka i Czesława Brodzickiego pozwoliły mi na uporządkowanie i pogłębienie moich informacji o tej postaci, pomógł mi też pamiętnik mojego Ojca i udostępniona mi przez IPN jego „teczka”. Janusz Przemysław Ramotowski

Mjr Jan Tabortowski "Bruzda" – część 1>

Notka ta powstała z wykorzystaniem informacji zawartych w książkach: "
"Jeden z wyklętych major Jan Tabortowski „Bruzda” i „Podziemie antykomunistyczne w łomżyńskim i grajewskim 1944-1957” Sławomira Poleszaka oraz „Łomża i powiat łomżyński w latach drugiej wojny światowej i trudnych latach powojennych” pana Czesława Brodzickiego