Artykuł, autorstwa Dawida Golika i Filipa Musiała z IPN Kraków, ukazał się pierwotnie w nr 1-2 (108-109) styczeń-luty 2010 „Biuletynu Instytutu Pamięci Narodowej”. Dziękuję autorom za udostępnienie tekstu do publikacji.

W 1948 r. do działającej na Sądecczyźnie Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowców przystąpił jezuita ks. Władysław Gurgacz. Za swój obowiązek uznał roztoczenie opieki duszpasterskiej nad partyzantami. Komuniści za odprawianie polowych Mszy św. i nauczanie partyzantów życia zgodnego z nakazami katolickiej wiary skazali go na śmierć.

Ks. Władysław Gurgacz (1914-1949).

Władysław Gurgacz pochodził z Jabłonicy Polskiej, położonej między Brzozowem a Krosnem. Urodził się w 1914 r. W wieku siedemnastu lat wstąpił do nowicjatu księży jezuitów w Starej Wsi. Kształcił się kolejno w Starej Wsi i Pińsku na Polesiu, gdzie złożył egzamin maturalny. W 1937 r. zamieszkał w Kolegium Jezuitów w Krakowie, gdzie rozpoczął studia filozoficzne. Dwa lata później w Wielki Piątek 7 kwietnia 1939 r. złożył na Jasnej Górze „Akt całkowitej ofiary” za Ojczyznę w potrzebie. Deklarował wówczas: Przyjm, Panie Jezu Chryste ofiarę, jaką Ci dzisiaj składamy, łącząc ją z Twoją Najświętszą Krzyżową Ofiarą. Za grzechy Ojczyzny mojej: tak za winy narodu całego jako też i jego wodzów przepraszam Cię Panie i błagam zarazem gorąco, byś przyjąć raczył jako zadość uczynienie całkowitą ofiarę z życia mego.

Kleryk Władysław Gurgacz po dwuletnim nowicjacie w 1933 r. złożył pierwsze śluby zakonne. Fotografia z początku lat 30.

W Towarzystwie Jezusowym

Po wybuchu wojny wyruszył na wschód wraz z innymi klerykami; w obliczu sowieckiej agresji i następujących po niej represjach powrócili do Starej Wsi, a więc na teren okupacji niemieckiej. W czasie wojny Władysław Gurgacz kontynuował studia filozoficzne w Nowym Sączu, a później, w Starej Wsi i Warszawie, studia teologiczne. W sierpniu 1942 r. z rąk bp. Teodora Kubiny przyjął na Jasnej Górze święcenia kapłańskie. Wiosną 1944 r. pogarszający się stan zdrowia zmusił go do opuszczenia Warszawy i powrotu do Starej Wsi – uratowało go to zapewne przed śmiercią w masakrze, jaką Niemcy przeprowadzili w warszawskim Kolegium Jezuitów w czasie Powstania.

Pamiątkowa fotografia wykonana po Mszy Świętej prymicyjnej 6 IX 1942 r.

Po kilku miesiącach spędzonych w Starej Wsi, wiosną 1945 r. przeniesiono ks. Gurgacza do Gorlic, gdzie został duszpasterzem w tamtejszym szpitalu powiatowym, a zarazem kapelanem sióstr służebniczek Starowiejskich; jednocześnie był poddawany intensywnemu leczeniu. Dał się poznać jako zaangażowany duszpasterz, otaczający opieką szczególnie wątpiących i tych, którzy od wiary odeszli. Roztaczał opiekę duchową także nad „leśnymi”, dzięki swojej dyskrecji zyskując ich zaufanie. Dotarł wówczas do niego m.in. Stanisław Pióro „Mohort”, „Emir” – przywódca i jeden z twórców Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowców, nazywanej też Polską Podziemną Armią Niepodległościową. Powstała ona jesienią 1947 r. i w założeniu miała być organizacją cywilną. Początkowo w jej działania zaangażowana była przede wszystkim młodzież z Nowego Sącza i okolic. W tym czasie w organizacji kładziono nacisk na samokształcenie i krzewienie idei patriotycznych. Z czasem w ramach PPAN powstał pion zbrojny – oddział leśny „Żandarmeria”, który miał ochraniać działaczy organizacji i zdobywać fundusze (głównie w drodze akcji konfiskacyjnych) na jej działalność.

Stanisław Pióro ps. „Emir” i ks. Władysław Gurgacz ps. „Sem”, zima 1948/1949 r.

Z czasem, ks. Gurgacz coraz bardziej zdecydowanie zabierał głos w sprawach społecznych – krytykował materializm, bezbożnictwo i sobiepaństwo totalitarnej władzy. W czasie nauk rekolekcyjnych przed Wielkanocą 1948 r. szczególnie mocno podkreślał rozbieżności między nauką Chrystusową a rzeczywistością komunistyczną. Prawdopodobnie dlatego dwukrotnie podjęto próbę zamordowania księdza. Pierwszą z prób opisywał w liście do swego ojca duchowego, jezuity ks. Józefa Pachuckiego:
Gdy wracałem z kościoła, napadł mnie pijany komendant MO z pobliskiej wioski i bez pytania strzelił z pistoletu. Był jednak niewypał… Puścił mnie i znowu strzelił – ale tym razem niecelnie […].
Wkrótce sytuacja powtórzyła się, z tym, że do jezuity strzelał trzeźwy „stróż prawa”.
W obliczu bezpośredniego zagrożenia życia, namawiany przez partyzantów do objęcia opieki duchowej nad organizacją, ks. Gurgacz podjął decyzję o ucieczce z miejsca zamieszkania. Początkowo schronił się we Wróbliku Królewskim u por. AK Jana Matejaka „Brzeskiego”, z którym zaprzyjaźnił się jeszcze w czasie pracy w Gorlicach. Ponieważ miał zdolności plastyczne, oficjalnie uchodził za duchownego, który przybył do parafii aby namalować obraz do ołtarza głównego. Wkrótce, po rozmowach ze Stanisławem Pióro, ks. Gurgacz podjął decyzję o przyłączeniu się – wraz z Matejakiem – do „Żandarmerii”. „Brzeski”, ze względu na akowską przeszłość, objął dowództwo nad oddziałem; ks. Gurgacz miał otoczyć partyzantów duchową opieką, a przede wszystkim dbać o to, by prowadzone przez nich działania nie były sprzeczne z zasadami etyki katolickiej.

Ksiądz Władysław Gurgacz w czasie odprawiania Mszy Świętej polowej dla partyzantów PPAN; z prawej strony Stanisław Pióro ps. „Emir”, maj 1949 r.

Na rozstajach

Ukrywając się, duchowny wszedł jednak w konflikt z regułą Towarzystwa Jezusowego – starał się więc przekazać informację o miejscu swego pobytu przełożonym zgromadzenia. Z Wróblika Królewskiego wysłał list do ks. Antoniego Kuśmierza, rektora kolegium jezuickiego w Nowym Sączu. Poinformował go o tym, że zaczął się ukrywać, a także o podjętej decyzji przyłączenia się do konspiracyjnej organizacji. Adresat otrzymał ten list z kilkutygodniowym opóźnieniem. Podobnej treści list ks. Gurgacz wysłał także do przełożonego Małopolskiej Prowincji Towarzystwa Jezusowego, ks. Wojciecha Krupy. Później udało mu się skontaktować z ks. Kuśmierzem, który zalecił mu rozmowę z prowincjałem. Ksiądz
Gurgacz, za pośrednictwem „Brzeskiego”, pytał ks. Krupę (przebywającego wówczas w Starej Wsi) o możliwość pozostania w oddziale. Odpowiedź była negatywna; ks. Gurgacz udał się więc do swego przełożonego osobiście. Jak zeznawał w czasie śledztwa: Prowincjał stanowczo powiedział mi, że ja sam powinienem wiedzieć co mam robić, a mianowicie, że mam słuchać swej władzy przełożonej, przy czym proponował mi wyjazd do Częstochowy w charakterze rekolektanta.
Jak wyjaśniał w czasie rozprawy, widział się z ks. Krupą jeszcze jeden raz, wówczas prowincjał powiedział: nie mogę pozwolić O[jcu], by należał do organizacji i przebywał w lesie, gdyż jest to niezgodne ze stanowiskiem duchownym, partyzantka obecnie nie ma sensu i nie słyszałem by taka istniała. Miejsce O[jca] wśród młodych w lesie nie jest odpowiednie. Nie mogę narażać całości zakonu dla widzimisię Ojca.

Jednoznaczne stanowisko prowincjała wzmogło rozterki duchowe młodego jezuity: znalazłem się, może po raz pierwszy w życiu, w bardzo trudnej sytuacji, gdyż z jednej strony winieniem to, co ślubowałem, a więc bezwzględne posłuszeństwo swoim przełożonym, z drugiej strony dręczyła mnie obawa, że skoro pozostawię bez opieki moralnej i bez właściwego nadzoru tę grupę partyzantów, do której werbowano mnie na kapelana, to ludzie znajdujący się w tej grupie mogą zejść na manowce. Kapelan podjął decyzję o odejściu z oddziału. Jednak po powrocie do Krynicy, skąd miał zabrać swoje rzeczy, postanowił uzyskać listowną opinię z kurii prymasowskiej. List w tej sprawie przekazał za pośrednictwem jednego z gorlickich księży, który wyjeżdżał do Warszawy. W nadesłanej odpowiedzi anonimowy teolog moralny zwracał uwagę na konieczność sprawowania opieki duchowej nad partyzantami, która powinna być połączona z próbą wyprowadzenia ich z konspiracji. Zaznaczył, że duchowny może korzystać z wszelkich dyspens udzielonych przez Ojca Świętego w 1939 r.

W czerwcu 1948 r. ks. Gurgacz wysłał list do ks. Krupy informujący, że w zgodzie z własnym sumieniem zdecydował o pozostaniu w ugrupowaniu partyzanckim. Zbiegło się to w czasie z formalnymi działaniami prowincjała zmierzającymi do usunięcia ks. Gurgacza ze zgromadzenia. Ponieważ nie podporządkował się on nakazom przełożonych, 1 czerwca 1948 r. prowincjał Małopolskiej Prowincji Towarzystwa Jezusowego napisał do generała zgromadzenia ks. Jana Janssensa:
[…] skoro o. Władysław Gurgacz nieostrożnie wmieszał się w sprawy wewnętrzne i do domu zakonnego nie wraca po otrzymaniu zaleceń, proszę Waszą Ojcowską Władzę, ażeby zechciała łaskawie udzielić mi władzę odprawy, jeżeli rzecz na to pozwala.
Odpowiedź nadeszła 14 czerwca, ks. Janssens pisał:
[…] przestrzegając, to co prawo nakazuje, udzielam Waszej Wielebności władzę zwolnienia z Towarzystwa [Jezusowego] Władysława Gurgacza. Tłumaczył jednocześnie, że dymisjonowanemu nie wręcza się listów zwalniających dopóki nie znajdzie życzliwego biskupa, który go przyjmie po prostu, albo na próbę trzechletnią, albo pozwalając mu odprawiać Msze. Przy samym wręczaniu listu, Wasza Wielebność nie omieszka go pouczyć, że ma prawo apelować do Stolicy Apostolskiej, ale tylko w terminie 10-dniowym […]. Wasza Wielebność postara się o pilne przechowanie w archiwum tego mojego pisma i świadectwa o przyjęciu lub wręczeniu listów zwalniających, razem z napisanym podaniem o zwolnienie i innymi dokumentami tyczącymi się sprawy. Przy zwolnieniu baczy się na przepisy konstytucji [Towarzystwa Jezusowego] […], a zwłaszcza na rzecz jego wiecznego zbawienia.

Po tej wymianie korespondencji, 28 czerwca ks. Krupa zawiadomił wszystkich, których to może dotyczyć i do których listy te dojdą, iż: świadczymy, że Władysław Gurgacz żył pewien czas w naszym Towarzystwie, ślubów wieczystych jednak nie złożył, tym łatwiej jest prawnie zwolnionym, wolnym od ślubów i wszelkiego zobowiązania względem Towarzystwa. Jednak nie powinien, co się tyczy wyznania, wykonywać funkcji świętych dopóki nie znajdzie sprzyjającego mu biskupa. Na świadectwo tej sprawy wręczamy Władysławowi Gurgaczowi to pismo, własnoręcznie przez nas podpisane i opatrzone pieczęcią naszego Urzędu.
Po ujęciu ks. Gurgacza, ks. Krupa podjął starania „odcięcia się” od swego współbrata, by jego działalność nie stała się pretekstem do uderzenia w Towarzystwo Jezusowe. Przedkładając dobro zgromadzenia nad lojalność wobec jednego z jego członków, wysłał do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Krakowie pismo informujące o dymisji ks. Gurgacza z Towarzystwa Jezusowego z dniem 28 czerwca 1948 r. Apelował jednocześnie o zaprzestanie używania wobec niego określenia „jezuita”. Przygotowano także komunikat, który miał być odczytywany w kościołach jezuickich: […] w związku z pojawieniem się w prasie wiadomości o ks. Władysławie Gurgaczu wyjaśniamy, że ks. Władysław Gurgacz był wprawdzie kiedyś członkiem naszego zakonu, lecz już przeszło rok temu został z zakonu usunięty dla niesubordynacji.

Partyzanci PPAN przed Mszą Święta polową: Franciszek Mizgała „Promień”, Julian Twardowski „Jeremi”, „Rogacz”, Józef Witowski „Roland”, Adam Legutko „Młodzik”, „Student”, Bolesław Ziaja „Sokół”, Alojzy Legutko „Arion”, Tadeusz Fida „Lwowiak”, „Szpunder”, Marian Stanek „Zorro”, Michał Cabak „Kuna”, Adolf Cecur „Lew”, Leon Nowakowski „Góral”, Stanisław Szajna „Orzeł”, ks. Władysław Gurgacz „Sem”, maj 1949 r.

Ksiądz Gurgacz wybrał dobro partyzantów i konieczność roztoczenia nad nimi opieki duchowej, a więc troskę o zbawienie młodych ludzi, którzy pozostawieni bez wsparcia w trudnych warunkach leśnych mogliby pogubić się moralnie. Z punktu widzenia prowincjała, młody duchowny swym działaniem lekkomyślnie narażał na represje całe Towarzystwo Jezusowe, co w realiach końca lat czterdziestych mogło grozić nawet likwidacją zgromadzenia przez komunistyczną władzę.
Problemem pozostaje nadal kwestia dymisji ks. Gurgacza z Towarzystwa Jezusowego. Choć bowiem w oficjalnych wystąpieniach jezuitów oraz dokumentach personalnych duchownego zaznaczano, że z dniem 28 czerwca 1948 r. został z jego szeregów wykluczony, to jednak wydaje się, że formalnej dymisji nie było. Władze zgromadzenia nie zdołały dopełnić warunków zwolnienia ks. Gurgacza z Towarzystwa, nie ma bowiem śladów potwierdzających doręczenie mu pisma informującego o dymisji, nie zapewniono mu też możliwości apelacji w tej sprawie do Stolicy Apostolskiej. Wbrew nakazowi ks. generała Jannsensa, nie zadbano również o to, by duchowny przed dymisją ze zgromadzenia znalazł się pod opieką biskupa. Zdawał sobie z tego sprawę także ks. Gurgacz, który powiedział podczas rozprawy:
Opuściłem zakon bez zgody władz przełożonych. Nie byłem jednak zbiegiem w znaczeniu prawa kościelnego, gdyż nie było okoliczności potrzebnych do Fugitivus [czyli uznania za zbiega z zakonu – przyp. aut.].

Kapelan Wyklęty – część 2/3>
Strona główna>

Rozprawa
grupy dowodzonej przez Stefana Balickiego „Bylinę”, nazywana „procesem
ks. Gurgacza”, a w prasie także „procesem bandy ks. Gurgacza”, stała
się pretekstem do rozpętania nagonki na Kościół katolicki.
Przeprowadzono ją w sali nr 16 Sądu Okręgowego przy ul. Senackiej 1,
choć w sprawie orzekał Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie.
Przewodniczącym składu został szef WSR w Krakowie Stanisław Stasica,
wspierał go – słynący z dyspozycyjności wobec partii – „sędzia” Ludwik
Kiełtyka, a skład uzupełniał ławnik Mieczysław Motyczko. Oskarżycielem
był szef WPR w Katowicach Henryk Ligięza – zaprawiony w rozprawach ze
szczególnym rozgłosem. Proces szeroko relacjonowano w radio i prasie,
okraszając teksty fotografiami oskarżonych, kąśliwymi komentarzami
dyspozycyjnych dziennikarzy, a także – często zafałszowanymi „cytatami”
z zeznań.

Wycinek z ówczesnej prasy tendencyjnie relacjonującej proces ks. Gurgacza i żołnierzy PPAN.

W
czasie procesu ks. Gurgacz starał się pomagać współoskarżonym i bronić
ich przed stawianymi zarzutami. Bronił także idei PPAN, mając
świadomość, że prowokuje tym samym władze reżimu do podjęcia decyzji o
wysokim wymiarze kary. Mówił m.in.: […] ocenę polityczną, którą podałem, podtrzymuję nadal, a słowo organizacja istnieje dla mnie nadal, ponieważ nie tworzyliśmy bandy. Dodawał także: […] słyszałem, że wybory [z 19 stycznia 1947 r.] nie
były po myśli całego narodu i uważam, że spełniała się ta zasada »vox
populi, vox Dei«. Kościół jest obojętny na uznawanie systemu
politycznego, byleby był oparty na etyce katolickiej.
Możemy
jedynie domyślać się, jak mocno ks. Gurgacz musiał walczyć na sali
rozpraw, skoro zmusił komunistów do sfałszowania protokołu rozprawy
głównej. 13 sierpnia 1949 r., w ostatnim dniu procesu, po wystąpieniu
prokuratora żądającego kary śmierci m.in. dla ks. Gurgacza, duchowny
wygłosił ostatnie słowo. W protokole rozprawy zapisano: osk. ks. Gurgacz Władysław – nie oświadcza się.
Niemniej biograf kapelana – Danuta Suchorowska – na podstawie relacji
osób obecnych na procesie streściła niezwykle mocne ostatnie słowo
księdza. Odnalezione niedawno zapiski anonimowego funkcjonariusza pionu
śledczego bezpieki, potwierdzają tamte relacje. Ubek zapisał:
Ost[atnie] słowo Gurgacz – do oddz[iału] nie należał z przyczyn polit[ycznych],
jest niewinny jako kapłan, zakonnik i Polak. Niewinny dlatego – bo
działał w dobrej wierze. Niewinny wobec Kościoła. Do lasu został
zabrany – przymus fizyczny i moralny. Zrobił błąd. Nie tylko może, lecz
i powinien udać się do lasu, aby przeciwdziałać większemu złu [dopisek na marginesie: moralista]. Zamienił
sukienkę duchowną na mundur polskiego żołnierza. Przeciwdziałał
rozwojowi organizacji (gdyby nie on, byłoby nie 20, a cały batalion,
całe Podhale). On chłopców umoralniał. Uważa, że wyraża przekonania
większości narodu. Nie uznaje władz obecnych. Uważa się za przeds[tawiciela] 24 milj[onów] Polaków, którzy nie zgadzają się z obecną rzeczyw[istością] i modlą się o wolność. Iudica me deus [sic!] et discerne causam meam [łac.: Osądź mnie Boże i rozstrzygnij sprawę moją].

Według
relacji zebranych przez Danutę Suchorowską, ks. Gurgacz miał w ostatnim
słowie wypowiedzieć jeszcze kilka, niezwykle istotnych zdań: […] ci
młodzi ludzie, których tutaj sądzicie, to nie bandyci, jak ich
oszczerczo nazywacie, ale obrońcy Ojczyzny! Nie żałuję tego, co
czyniłem. Moje czyny były zgodne z tym, o czym myślą miliony Polaków,
tych Polaków, o których obecnym losie zadecydowały bagnety NKWD. Na
śmierć pójdę chętnie. Cóż to jest zresztą śmierć?… Wierzę, że każda
kropla krwi niewinnie przelanej zrodzi tysiące przeciwników i obróci
się wam na zgubę.

Stanisław Szajna ps. „Orzeł”. Żolnierz oddziału „Żandarmeria” PPAN. Skazany na śmierć i stracony  14 IX 1949 r.

Dzień później 14 sierpnia 1949 r. WSR w
Krakowie wydał wyrok. Na śmierć skazano ks. Gurgacza, Stefana
Balickiego „Bylinę” i Stanisława Szajnę „Orła”. Skazanych osadzono
następnie w tzw. bloku śmierci Centralnego Więzienia Montelupich w
Krakowie. Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski, o którą zresztą
ks. Gurgacz nie prosił. Wyrok został wykonany 14 września 1949 r. na
podwórku więzienia przy ul. Montelupich. Według relacji naocznego
świadka egzekucji wykonano ją „strzałem katyńskim”, w tył głowy. Należy
zatem uznać, że katem wykonującym wyrok komunistycznego trybunału był
Władysław Szymaniak, wpisany w protokole jako „dowódca plutonu
egzekucyjnego”. Obecni przy wykonaniu wyroku byli: prokurator WPR w
Krakowie Zenon Grela, naczelnik więzienia Władysław Pestka oraz –
stwierdzający zgon, lekarz więzienny Eryk Dormicki.

Protokół wykonania kary śmierci na ks. Władysławie Gurgaczu w dniu 14 IX 1949 r.

Kapelan
został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, natomiast miejsce
jego wiecznego spoczynku miało pozostać nieznane. Ktoś jednak odszukał
i oznaczył mogiłę, a w latach 60. dotarli do niej były kleryk Michał
Żak – skazany wraz z ks. Gurgaczem oraz jezuita ks. Stanisław
Szymański, który stał się też pierwszym biografem swego współbrata.
Dopiero
po 1989 r. możliwe stało się przypomnienie losów bohaterskiego
kapelana, któremu poświęcono kilka tablic pamiątkowych, a w Krakowie i
Krynicy jego imieniem nazwano ulice.

Tablica pamiątkowa przy ul. Ks. Władysława Gurgacza w Krakowie.

W 2008 r. Prezydent RP Lech
Kaczyński odznaczył pośmiertnie ks. Gurgacza Krzyżem Komandorskim
Orderu Odrodzenia Polski. Uroczystość przekazania orderu odbyła się 14
czerwca 2008 r. w kościele jezuickim w Nowym Sączu, a order trafił
ostatecznie do muzeum jezuitów w Starej Wsi. W okolicznościowym liście
Lech Kaczyński napisał m. in.: „Ojciec Gurgacz wiedział, że
przystępując do Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej, zamyka
przed sobą wszelkie możliwości powrotu do normalnego życia. W imię
miłości Boga i Ojczyzny wybrał los ludzi wyklętych przez komunistyczną
propagandę i wyjętych spod prawa, nieustannie tropionych przez aparat
bezpieczeństwa, zaciekle zwalczanych, a w razie aresztowania okrutnie
torturowanych i skazywanych na śmierć. I nie zawahał się pójść tą drogą
aż do samego końca”.

Kapelan Wyklęty – część 1/3>
Strona główna>