jak słońce Republiki
ma się ku zachodowi
pozostało mu niewiele
właściwie tylko
wybór pozycji
w której chce umrzeć
wybór gestu
wybór ostatniego słowa…
Zbigniew Herbert, "Pan Cogito o postawie wyprostowanej"
74 lata temu, w poniedziałek 21 sierpnia 1944 r., w kresowej wsi Surkonty, podczas przygotowań do kolejnej odprawy Komendanta Nowogródzkiego Okręgu Armii Krajowej mjr. Macieja Kalenkiewicza "Kotwicza",
oddział polski liczący 72 żołnierzy został zaatakowany przez wojska
NKWD. Po wielogodzinnej walce w okrążeniu, w tej pierwszej bitwie
Antysowieckiego Powstania, mjr Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz", hubalczyk,
cichociemny, kawaler Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari
i dwukrotny Krzyża Walecznych, poległ wraz z 35 swoimi żołnierzami, z
których część bolszewiccy barbarzyńcy dobili bagnetami.
Mjr cc Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz"
[…]
Na skutek donosu naczelnik raduńskiego rejonowego Oddziału Ludowego
Komisariatu Spraw Wewnętrznych kapitan bezpieczeństwa państwowego Czikin
skierował w okolice wsi Surkonty, celem likwidacji "zgrupowania
bandyckiego", Grupę Wywiadowczo-Poszukiwawczą 3. batalionu 32.
Zmotoryzowanego Pułku Strzelców Wojsk Wewnętrznych NKWD.
Przybywające
ciężarówki dostrzeżono w chwili, gdy zahamowały i zaczęli z nich
wyskakiwać bojcy. Cichy alarm wśród chłopców "Kotwicza", rozrzuconych po
odległych gospodarstwach, spowodował sprawne zajęcie stanowisk przez
obsługę rkm. Spokojnie obserwowano przez lornetki Sowietów, gdy
milczkiem podkradali się do zabagnionej łąki. Tam oczka wody rozbiły
rytmicznie rozstawioną tyralierę i skupiły Sowietów w małe grupki.
Wtedy, na rozkaz "Kotwicza", otwarto zmasowany ogień. Jego skuteczność
była ogromna.
Rozpiętość frontu liczyła około 1000 metrów. W
pierwszej fazie walki zginęło 16-30 żołnierzy sowieckich i było
kilkunastu rannych, w tym obaj sowieccy dowódcy. Straty po stronie
polskiej ograniczały się do kilku zabitych i rannych. Około godz. 15.00
nastąpiła krótka narada. Część partyzantów wycofała się z lżej rannymi,
"Kotwicz" postanowił zostać do wieczora, by zabrać ciężko rannych. Nie
doczekał…
W tym czasie oddziałom sowieckim przybył z odsieczą
dowódca Grupy Wywiadowczo-Poszukiwawczej 3/32 zmot. pułku strz. kpt.
Szulga i naczelnik rejonowego oddziału NKWD kpt. bezp. państw. Czikin.
Według dokumentów sowieckich: w wyniku 5-godzinnego boju [bandę] całkowicie zniszczono – zabito 53 bandytów, w tym 6 oficerów białopolskiej armii. Schwytano do niewoli – 4.
Żołnierze 1 kompanii I batalionu 77. pp AK. Na białym koniu siedzi mjr/ppłk Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz".
W
Surkontach atakował, według ocen ocalałych oficerów AK, sowiecki
batalion dowieziony na 30 ciężarówkach. Stosunek sił wynosił 10:1 na
niekorzyść Polaków. W drugiej fazie bitwy oddziały sowieckie zaatakowały
lewe skrzydło obrony, starając się przełamać opór polskich stanowisk,
wedrzeć się na tyły obrońców i odciąć drogę odwrotu. Na prawym skrzydle
rozpoczęły natarcie świeżo przybyłe oddziały NKWD. W tej fazie Sowieci
zdobyli wzgórze, na którym ustawili cekaem. W tym czasie nastąpił nalot
kilku sowieckich samolotów, które ostrzelały pozycję Polaków z broni
pokładowej. Sowiecki cekaem swoim ogniem ze wzgórza zniszczył polski
punkt dowodzenia, zabijając polską obsługę rkm, majora Macieja
Kalenkiewicza "Kotwicza", rotmistrza Jana Skrochowskiego "Ostrogę" i
adiutanta pchor. Henryka Nikicicza "Orwida". Ten fakt spowodował
wycofanie się pozostałych partyzantów.
Straty sowieckie wyniosły 132 zabitych. Po stronie AK poległo 36 żołnierzy.
Nie wszyscy zginęli w walce. Jedna z ocalałych sanitariuszek tak wspomina ostatnią fazę walk:
[…]
Ale najgorsze było to, że oni razem ze mną robili obchód placu boju i
wszystkich nieżyjących, ciężko rannych i lekko rannych, wszystkich
dobijali bagnetami. Wszystkich! Pamiętam twarz kapitana "Hatraka" [kpt. cc Franciszek Cieplik].
On miał taką złotą szczękę i patrzył na mnie przytomnie, patrzył na
mnie tak, jakby jemu było mnie żal. Ja to widziałam po jego oczach.
Sołdat podszedł i pchnął go bagnetem w bok. Ja tylko widzę jego zęby
wyszczerzone, bo on jego walił w brzuch, w klatkę piersiową, ile tylko
chciał. I tak po kolei, każdego […].
Obecny widok cmentarza żołnierzy Armii Krajowej w Surkontach. Przez pół wieku pole bitwy i zbiorowa mogiła żołnierzy AK mjr. "Kotwicza" w Surkontach były kołchozowym pastwiskiem, pokrytym zeschłą skorupą krowiego łajna. Pod tą skorupą leżeli ONI.
Kpt. dr Alfred Paczkowski "Wania", cichociemny, napisał po latach: Maciej – to Poniatowski. Jego śmierć była demonstracją i sprawą honoru.
Według mjr. "Kotwicza" obecność żołnierzy polskich na Kresach Wschodnich miała dokumentować wobec świata przynależność ziem kresowych do Rzeczypospolitej.
Oddziały
AK i oddziały samoobrony polskiej trwały na straży polskości na
Kresach i dokumentowały tą przynależność aż do lat 50., tocząc nierówną
walkę z bolszewicką okupacją i sowietyzacją tych ziem.
GLORIA VICTIS !!!
Więcej na temat mjr. "Kotwicza" i bitwy pod Surkontami czytaj w tekście:
