Z Zeszytów Historycznych WiN-u… (6)

Marcin Kasprzycki
Ustalanie miejsc pochówków ofiar terroru komunistycznego na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Stan badań

Dzięki podpisaniu 10 XI 2011 r. przez prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, ministra sprawiedliwości i sekretarza Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa listu intencyjnego w sprawie współpracy w zakresie poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944–1956, możliwym stało się podjęcie na szeroką skalę badań w tym zakresie.

Do tej pory działania ukierunkowane na ustalenie miejsc pogrzebania zwłok, a następnie na doprowadzenie do skutku ekshumacji ofiar terroru komunistycznego, w sposób najbardziej zaawansowany podejmowane były we Wrocławiu. Przez wiele lat gromadzono rozproszoną wiedzę na temat pochówków ofiar terror z lat 1945–1956, dokonując w tym czasie pojedynczych ekshumacji¹. Intensyfikacja prac nastąpiła jesienią ubiegłego roku – od października 2011 do maja 2012 r. pod kierunkiem dr. hab. Krzysztofa Szwagrzyka (naczelnika tamtejszego Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej IPN) zespół specjalistów z różnych dziedzin z dr. Pawłem Konczewskim z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego na czele prowadził prace archeologiczne i ekshumacyjne na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu².
   
Także w krakowskim Oddziale IPN wiosną 2012 r. podjęto podobne badania. Punktem wyjścia dla ich prowadzenia były ustalenia Filipa Musiała zawarte w publikacji Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (Kraków 2005). Dzięki tej pracy kwerenda na tym etapie mogła się w zasadzie ograniczyć do ustalenia miejsc pochówków ofiar, bowiem autor książki po pierwsze, opublikował pełną listę skazanych na karę śmierci, w tym straconych (w siedmiu przypadkach – z powodu braku dokumentacji – nie udało mu się ustalić, czy wyroki zostały wykonane), po drugie, rozpatrując przypadek każdego ze skazanych dokonał klasyfikacji zarzucanych czynów na:

• związane z działalnością niepodległościową,
• niezwiązane z działalnością niepodległościową (przestępstwa kryminalne, gospodarcze i wojskowe),
• działania irredentystyczne mniejszości narodowych (w przypadku WSR w Krakowie – mniejszości ukraińskiej).

I choć autor Skazanych… zdawał sobie sprawę z problemu jednoznacznego zakwalifikowania konkretnych przypadków do jednej z wyżej wymienionych kategorii, jego ustalenia zawierają informacje na temat działalności straconych, biorąc pod uwagę postawione im zarzuty³.

Warto nadmienić, że częściowego zlokalizowania pochówków ofiar wyroków WSR w Krakowie dokonali pracownicy Zarządu Cmentarzy Komunalnych w wyniku kwerendy przeprowadzonej na wniosek Wydziału Rewaloryzacji Zabytków Krakowa i Dziedzictwa Narodowego Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego. Nazwiska te w znajdującej się niżej tabeli sumującej wyniki badań zaznaczone zostały czcionką pogrubioną.

W przypadku poszukiwania miejsc pogrzebania ofiar wykonanych kar śmierci orzeczonych przez WSR, zespołem, od którego rozpoczęto kwerendę archiwalną, były znajdujące się w archiwum ZCK w Krakowie księgi zmarłych oraz indeksy zmarłych, obejmujące lata 1945–1956. Było to konieczne, bowiem władze więzienia Montelupich nie tylko nie informowały rodzin ofiar o ich śmierci i nie wydawały ciał straconych, ale także w aktach nadzoru nad wykonaniem kary (czyli teczkach osobowych więźniów) nie dokonywano zapisów informujących o miejscu pogrzebania ciał skazańców na cmentarzu⁴.
Jak ustalił Filip Musiał, WSR w Krakowie orzekł 397 wyroków śmierci (wobec 392 osób, bowiem 5 z nich ten wyrok usłyszało dwukrotnie), z tego wykonano 172 wyroki, 218 nie wykonano, 7 przypadków pozostało nieustalonych wobec niemożności dotarcia w latach 2001–2004 – kiedy prowadził badania – do dotyczących ich dokumentów⁵.

Pismo naczelnika więzienia Montelupich do Departamentu Więziennictwa MBP, Kraków, 14 XI 1947 (ze zbiorów IPN).

Przeprowadzona analiza dokumentacji w ZCK pozwoliła ustalić, że w latach 1946–1956 na Cmentarzu Rakowickim pochowano w sumie 155 ciał lub szczątków osób straconych w więzieniu Montelupich. Warto jednak pamiętać, że ponadto 8 osób stracono w więzieniu w Tarnowie, a jedną w Białej. Jednocześnie nie udało się odnaleźć zapisów potwierdzających fakt pochowania na Rakowicach 9 osób: braci Franciszka i Stefana Boduchów, Jana Kmiecia, Bazylego Kondry, Eugeniusza i Wincentego Strózików, Stanisława Sali, Antoniego Trzepli oraz Jana Rzeszótko, przy czym w przypadku tego ostatniego jest to efekt wykupienia jego ciała przez żonę zanim dokonano jego pogrzebania⁶. Tak więc liczba wykonanych wyroków podana przez F. Musiała dzięki przeprowadzonej analizie została zweryfikowana o jedną ofiarę, zatem można stwierdzić, że w wyniku egzekucji w więzieniach stracono łącznie 173 osoby.
Jak wynika z zapisów w księgach, instytucją, która przekazywała ciała lub szczątki było tylko więzienie Montelupich, w żadnym przypadku nie natrafiono na zapis świadczący o tym, by uśmierceni z mocy wyroków WSR trafiali na cmentarz z więzienia św. Michała przy ul. Senackiej.

Jak pokazuje analiza „geografii” miejsc grzebania ciał ofiar terroru (dotyczy to wyłącznie straconych na mocy wyroków WSR w Krakowie), do końca 1947 r. pochówków dokonywano w starej części Rakowic na kwaterach: XIb, XVb, XVII, XIXb, XX, XXIa, XXVa, XXVb, LX, LXXV i LXXVIII. Jednak jeszcze w 1947 r., a dokładniej 3 grudnia, dokonano pierwszego pochówku straconego z wyroku WSR na kwaterze LXXIX, mieszczącej się na części wojskowej cmentarza przy ul. Prandoty, a w latach 1948–1954 (wówczas dokonano ostatniego pochówku osoby straconej na mocy wyroku WSR) grzebanie ciał przeprowadzano wyłącznie na części wojskowej, na kwaterach: LXXIX, LXXXI, LXXXII, LXXXIII, LXXXIV i LXXXVI. Zmiana miejsca pochówków, jakiej dokonano na przełomie 1947/1948 r., prawdopodobnie nie jest przypadkowa. Podobnie we Wrocławiu na Cmentarzu Osobowickim, do 1948 r. straconych grzebano na tej części cmentarza, na której dokonywano pochówków mieszkańców miasta⁷. Tak więc w przypadku Cmentarza Rakowickiego utworzenie tzw. kwater więziennych na części wojskowej mogło się wiązać z decyzją władz bezpieczeństwa o ukryciu tego typu pochówków w wydzielonych częściach cmentarza.
Wszystkie pochówki zostały precyzyjnie odnotowane w księgach zmarłych (kwatera, rząd, miejsce), jednak 5 V 1948 r. ciała trzech straconych pochowano – jak zapisano w księdze zmarłych za 1948 r. – na skwerze pod parkanem od strony północnej (razem z Niemcami pochowanymi 6 marca 1948 r.)⁸ na części wojskowej cmentarza przy ul. Prandoty. Obecnie skwer ten nie istnieje i trzeba ustalić w dokumentacji cmentarza,
kiedy został zagospodarowany na nowe pochówki.

Pochówku 149 ciał lub ich szczątków dokonano imiennie, to znaczy w księgach cmentarnych widnieją imiona i nazwiska ofiar, daty urodzenia, śmierci oraz pochowania. Wobec sześciu ciał postąpiono inaczej. 30 VIII 1946 r. pochowano na kwaterze XVII ciała trzech nieznanych mężczyzn. Nie podano ani ich daty urodzenia, ani daty zgonu. Z ustaleń Musiała wynika, że dzień przed odnotowaną w księgach datą pochówku w więzieniu Montelupich dokonano egzekucji na trzech więźniach: Józefie Nowaku oraz braciach Henryku i Janie Sroga. W archiwum ZCK brak jest kart zgonu tych trzech osób, zachowało się natomiast pismo naczelnika Więzienia Montelupich do Zarządu Cmentarzy w Krakowie z 30 VIII 1946 r., w którym zwracał się z prośbą o pogrzebanie trzech ciał mężczyzn zmarłych w dniu 29 VIII 1946 r. Treść tego dokumentu pozwala stwierdzić, że trzej pochowani bezimiennie to wyżej wymienieni więźniowie.

Jeszcze inne podejście pracownicy więzienia, a być może funkcjonariusze WUBP zastosowali do trzech straconych 13 XI 1947 r. W bliżej nieokreślonym czasie po egzekucji ich ciała przekazano do Zakładu Anatomii Opisowej UJ, gdzie zostały wykorzystane do badań prowadzonych przez studentów medycyny. Stamtąd 23 IV 1948 r. szczątki ciał dwóch z nich – Waleriana Zachariasiewicza i Alojzego Słapaka pochowano na kwaterze LXXIX. Szczątki trzeciego z nich – Józefa Maczyszyna pochowano w ten sam sposób 5 V 1948 r. na wspomnianym wcześniej skwerze pod parkanem od strony północnej. Wszyscy trzej pod wymienionymi nazwiskami zostali odnotowani w księdze zmarłych za 1948 r., jednak nie zapisano dat ich urodzenia. Analiza publikacji Musiała wskazywała jednak, że osoby o takich nazwiskach nie zostały skazane na śmierć przez WSR w Krakowie. Oczywiście, można było założyć, że są to osoby zmarłe w szpitalu więziennym bądź skazani przez sąd powszechny. Jednak kwerenda w bazach Instytutu Pamięci Narodowej nie potwierdziła istnienia osób o podanych w księgach danych personalnych. Owszem, krakowski WSR skazał na karę śmierci, którą wykonano, dwóch mężczyzn o podobnie brzmiącym nazwisku Macyszyn – Michał i Mikołaj, jednak w obu przypadkach w księgach odnaleziono miejsca, gdzie ich pogrzebano. Tym, co naprowadziło na właściwy trop, były daty śmierci wymienionych. Otóż 13 XI 1947 r. w więzieniu Montelupich przeprowadzono egzekucję czterech skazanych, trzech w konsekwencji zapadłego 10 IX 1947 r. wyroku w sprawie II Zarządu Głównego WiN⁹, czyli Alojzego Kaczmarczyka, Józefa Ostafina i Waleriana Tumanowicza oraz skazanego 30 IX t.r. członka UPA Władysława Werbowego (jak wynika z dokumentacji Wydziału Więziennictwa WUBP w Krakowie, pomiędzy 1 a 15 XI 1947 r. stracono tylko te cztery osoby)¹⁰. Miejsce pochówku tego ostatniego potwierdzono w księdze zmarłych, pochówek nastąpił 5 VI 1948 r.

Alojzy Kaczmarczyk, zamordowany 13 XI 1947 r. w więzieniu Montelupich w Krakowie (ze zbiorów IPN).

Józef Ostafin, zamordowany 13 XI 1947 r. w więzieniu Montelupich w Krakowie (ze zbiorów IPN).

Płk Walerian Tumanowicz, zamordowany 13 XI 1947 r. w więzieniu Montelupich w Krakowie (ze zbiorów IPN).

Pozostały do ustalenia miejsca pochówku trzech straconych działaczy WiN. Przyjęto więc założenie, że mogli oni zostać pochowani pod fałszywymi nazwiskami, z zachowaniem prawdziwych imion. Następnym krokiem w weryfikacji tej tezy była analiza zapisu w kartach zgonu znajdujących się w archiwum ZCK. Według informacji w nich zamieszczonych, zgon Alojzego Słapaka¹¹ stwierdzono o godz. 1915, Józefa Maczyszyna¹² o godz. 1930, a Waleriana Zachariasiewicza¹³ o godz. 1945 – wszystkich w dniu 13 XI 1947 r. By wykluczyć pomyłkę, dane te porównano z protokołami wykonania kary śmierci. Według nich Alojzy Kaczmarczyk został stracony o godz. 19.00, Józef Ostafin o godz. 19.10, a Walerian Tumanowicz o godz. 19.20¹⁴. Zgadza się kolejność, a różnica w godzinach wynika z tego, że w protokołach wykonania wyroku podano czas, w którym nastąpiła egzekucja, a w kartach zgonu godzinę, w której lekarz stwierdził zgon ofiar. Jak więc widać, celem funkcjonariuszy UB było zatarcie śladów istnienia tych osób także po śmierci, jednak nawet przekazanie ich ciał do Zakładu Anatomii Opisowej pod fałszywymi nazwiskami nie dało oczekiwanego efektu.

Oczywiście, absolutną pewność zyskalibyśmy dopiero po ekshumacji i przeprowadzeniu badań DNA, jednak można przyjąć jako graniczącą z pewnością hipotezę, że udało się odnaleźć zapisy pozwalające na wskazanie miejsc pochówków trzech wybitnych działaczy niepodległościowych.[…].

• Zainteresowanych całością tekstu odsyłam do nr 36 "Zeszytów Historycznych WiN-u">
• Zobacz WYSTAWĘ ONLINE: "Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie w latach 1946-1955">
  

Strona główna>

---

PRZYPISY:

1. Prace K. Szwagrzyka doprowadziły m.in. do ekshumacji we wrześniu 2003 r. kpt. Włodzimierza Pawłowskiego oraz w kwietniu 2006 r. ppor. Mieczysława Bujaka. K. Szwagrzyk, Ekshumacje w działaniach Oddziału IPN we Wrocławiu, „BIPN”, 2008 nr 1–2(84–85), s. 171–176; Zob. także: O miejscach pochówków ofiar komunizmu w Polsce z Krzysztofem Szwagrzykiem rozmawia Barbara Polak, ibidem, 2003 nr 7(30), s. 4–18; O M. Bujaku Grzegorz Braun nakręcił film dokumentalny „Oskarżenie”, a K. Szwagrzyk opublikował książkę Kryptonim „Mordercy” (Sprawa ppor. Mieczysława Bujaka). Studium prowokacji i terroru, Wrocław 2009.
2. Rozmowa z dr. Pawłem Konczewskim pt. Prawda kryje się pod ziemią, opublikowana została w piśmie „Archeologia Żywa”, 2012 nr 4(64), s. 22–27.
3. F. Musiał, Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie 1946–1955, Kraków 2005, s. 27–28.
4. W tej materii istniała zupełna dowolność władz więziennych. Np. w więzieniu w Jeleniej Górze naczelnicy dbali nie tylko o zawiadomienie rodzin o śmierci bliskich, ale także wydawali ciała, a jeśli nikt po nie się nie zgłaszał, pilnowali, by pochówek odbył się należycie na cmentarzu komunalnym. Z kolei w więzieniach wrocławskich w aktach nadzoru po egzekucji uzupełniano dane na temat miejsca pochówku. Por. Ibidem, s. 42–43; K. Szwagrzyk, Straceni na Dolnym Śląsku 1945–1956, Wrocław–Rzeszów 2002, s. 34
–35.
5. F. Musiał, Skazani na karę śmierci…, s. 25.
6. F. Musiał, Jan Rzeszótko, „ZHW”, nr 19–20: 2003, s. 499–500.
7. K. Szwagrzyk, Kwatery więzienne Cmentarza Osobowickiego we Wrocławiu, „BIPN”, 2003 nr 7(30), s. 19.
8. Z kolei przy wspomnianych Niemcach zapis dotyczący miejsca pochówku brzmi: Pochowano na nowej części cmentarza przy ogrodzeniu od strony północnej – na skwerze przy cmentarzu wojskowym.
9. Na temat działalności II ZG WiN i tzw. procesu krakowskiego zob. „ZHW”, nr 18: 2002 (numer w całości poświęcony tej tematyce).
10. IPN Kr 425/717, Imienne wykazy więźniów ułaskawionych i straconych 1946–1951, k. 51, Pismo naczelnika więzienia Montelupich do Departamentu Więziennictwa MBP, Kraków, 14 XI 1947.
11. Urząd Stanu Cywilnego wystawił akt zgonu – nr III Zg. 2198/47. Zob. Karta zgonu A. Słapaka, Archiwum ZCK w Krakowie.
12. Urząd Stanu Cywilnego wystawił akt zgonu – nr III Zg. 2199/47. Zob. Karta zgonu J. Maczyszyna, Archiwum ZCK w Krakowie.
13. Urząd Stanu Cywilnego wystawił akt zgonu – nr III Zg. 2200/47. Zob. Karta zgonu W. Zachariasiewicza, Archiwum ZCK w Krakowie.
14. Protokoły wykonania kar śmierci opublikowała D. Suchorowska, Bohaterowie procesu krakowskiego w moich wspomnieniach, „ZHW”, nr 18: 2002, s. 231–233.