„Olech” uruchomił też w ograniczonym zakresie działalność propagandową. W miarę potrzeb wydawał ulotki adresowane do ludności i przedstawicieli władz sowieckich. Np. w lutym 1945 r., na terenie kompanii „Wygon” (Wawiórka), kolportowane były ulotki w związku z zarządzonymi przez władze sowieckie wyborami do Rady Najwyższej ZSRR, wzywające do ich bojkotu. Także w przypadku likwidacji szczególnie szkodliwych funkcjonariuszy sowieckich pozostawiano w terenie ulotki, niekiedy wykonywane ręcznie, w których wyjaśniano powody działania organizacji.

Oprócz placówek konspiracyjnych na terenie Obwodu 49/67 działało kilka oddziałów partyzanckich, będących schronieniem dla ludzi „spalonych” i poszukiwanych przez NKWD. Wykonywały one zadania z zakresu samoobrony. Po rozpadzie oddziału „Niedźwiedzia”, ppor. „Olech” na nowo zorganizował lotny oddział partyzancki, początkowo liczący około 20 ludzi. Z czasem partyzantka Obwodu 49/67 znów się rozrosła do tego stopnia, że „Olech” podzielił podległe sobie siły na kilka samodzielnie operujących pododdziałów. Jeden z nich stanowił jego przyboczną grupę dyspozycyjną, z którą poruszał się po całym Obwodzie 49/67. W latach 1946-1949 podlegały mu ponadto cztery większe grupy partyzanckie (wszystkie określane przez źródła sowieckie jako oddział „Olecha”): grupa sierż. Pawła Klikowicza
„Ireny” (operująca głównie w rejonie Szczuczyna), grupa ppor. Witolda Maleńczyka „Cygana” (rejon Wasiliszek), grupa Wacława Szwarobowicza „Kiepury”, grupa Petera Fica „Francuza”, „Petera” (Nowy Dwór – Ostryna). Ponadto placówki dysponowały stałymi lub doraźnie mobilizowanymi mniejszymi patrolami. M.in. patrol taki znajdował się w dyspozycji dowódcy plutonu terenowego Brzozowce – Nowy Dwór, kpr. Józefa Berdowskiego „Małego Ziuka”. Źródła sowieckie wymieniają też patrol Stanisława Apanowicza „Kulisa” (byłego partyzanta III/77 pp AK). Pod Lidą i na wschód od niej operował patrol Leona Łapota „Magika” (1946 r.), w rejonie Werenowa patrol „Narkuna” i grupka Rusakiewicza „Bociana” (10 osób), koło Wasiliszek grupa „Biruka”, koło Ejszyszek grupa „Bitnera”, zaś pod Szczuczynem kilkuosobowa grupka Naumca. Na zachód od Lidy działał ostatni dowódca placówki 311 Feliks Kozaryn „Grek”.

Grupa kadry Obwodu 49/67. Klęczy (niewidoczny w całości) ppor. „Olech”, leżą od lewej: Wacław Woronowicz „Lejtnant”, Bronisław Mickiewicz „Niedźwiedź” i jego brat Leonard Mickiewicz „Kmicic” – wszyscy trzej zostali ujęci przez NKWD. Na odwrocie fotografii napis: Ze wspólnych marszów partyzanckich. „Niedźwiedź”. 10 IV 1945.

Całość sił partyzanckich podlegających ppor. „Olechowi” jeszcze w drugiej połowie 1948 r. liczyła blisko 100 żołnierzy. Działali oni w grupach od kilku do 20 ludzi. Byli bardzo dobrze uzbrojeni, przeważnie w broń maszynową. Występowali w mundurach Wojska Polskiego, lub dla zmylenia przeciwnika w mundurach sowieckich (co widać na nielicznych zachowanych fotografiach). Niekiedy całe grupy przebrane były w mundury Armii Radzieckiej i NKWD. Potwierdza to jeden z raportów NKWD z lutego 1946 r., w części charakteryzującej grupę „Magika”:
„Z osobliwości tej bandy wiadomo jest, że bandyci działają w formie oficerskiego i sierżanckiego patrolu Cz[erwonej] A[rmii]. Sam ubrany jest w mundur starszego lejtnanta Czerwonej Armii. Oprócz dowódcy spośród bandytów znani są… [?]. Dwaj ostatni [zostali] zabici w potyczkach z pododdziałami 34 zmotoryzowanego pułku strzeleckiego 10 Strzeleckiej Dywizji [WW NKWD]. Dalsze przedsięwzięcia w rozpracowaniu bandy prowadzi R[ejonowy] O[ddział] 34 zmot. strz. p. [WW NKWD] poprzez informatorów „Lizę” wspólnie z Lidzkim Miejskim Oddziałem NKWD”.

Dość krótko działał w Obwodzie 49/67 oddział partyzancki dowodzony przez S. Rytkowskiego „Wodnego”. Podczas operacji NKWD w styczniu 1944 r. ujętych zostało 4 żołnierzy tej grupy. „Olech” rozkazał wówczas „Wodnemu” dołączyć z grupą do oddziału lotnego Obwodu 49/67, którym dowodził osobiście. Wobec odmowy wykonania rozkazu, a prawdopodobnie także i z innych powodów, „Wodny” na mocy wyroku organizacyjnego został rozstrzelany. Jego podkomendnych wcielono do oddziału lotnego Obwodu 49/67.
W środkowej i wschodniej części powiatu lidzkiego „chodził” też głośny oddział dowodzony przez Michała Durysa, a po jego śmierci zimą 1947 r. przez Jana Bukatkę.

Działania represyjne wobec ludności i operacje przeciwko partyzantce, prowadzone przez NKWD, przerzedzały placówki terenowe, jednak do wiosny 1949 r. nie były w stanie zlikwidować ich i złamać polskiego oporu.
Dnia 02.01.1946 r. grupa operacyjna 34 zmot. p. strz. WW NKWD, ścigając patrol Kazimierza Kowalskiego „Czarnego” i Tamulewicza „Wichra”, który w Pożyżmie (rej. Werenów) zastrzelił 3 osoby współpracujące z sowietami, aresztował 3 osoby pod zarzutem przynależności do AK. W dn. 06.01.1946 r. NKWD aresztowało we wsiach Kimiesze, Pomideź i Rackuny (rej. Raduń) 6 członków AK, w tym dowódcę plutonu Wiktora Walukiewicza vel Kuźmickiego. Operacja ta była kontynuowana 10.06.1946 r. – aresztowano 11 osób. Tego samego dnia grupa operacyjna Lidzkiego Oddziału Miejskiego NKWD i 34 zmot. p. strz. WW NKWD przeczesała Dajnowo, Jewsiewicze i Morgi, aresztując 5 żołnierzy Obwodu 49/67 (działania te były wynikiem pracy 4 informatorów Lidzkiego OM NKWD pozyskanych na tym terenie). 18.01.1946 r. grupa operacyjna RO NKWD z Radunia aresztowała (m.in. w Nowosadach i Naczy) 29 osób oskarżonych o przynależność do AK i współpracę z grupą „Śmiałego”, który przeszło pół roku temu odszedł za linię Curzona.

Aresztowania na terenie kompanii Wawiórka „Wygon”, rozpoczęte w styczniu 1946 r., powracały jeszcze dwukrotnie falami w lipcu i wrześniu tego roku, w miarę wyników pracy agentury i postępów śledztwa. W pierwszym etapie 19.01.1946 r. na podstawie informacji donosiciela o kryptonimie „Swój”, grupa operacyjna Lidzkiego OM NKWD aresztowała 12 osób. W ciągu całego 1946 r. NKWD aresztowało na terenie kompanii „Wygon” 45 osób oskarżonych o przynależność lub współpracę z AK. Wśród ujętych byli m.in. Józef Poczobut „Wilk” – dowódca kompanii, „Koliber” – dowódca drużyny z Mancewicz, Józef Walukiewicz – sekretarz sielsowietu w Wawiórce. NKWD zdobyło w czasie operacji 4 rkm, 8 pm, 15 kb i około 1000 sztuk amunicji.

Zygmunt Olechnowicz „Zygma”, „Grom”, żołnierz IV batalionu 77 pp AK, adiutant „Olecha”, ciężko ranny i ujęty przez NKWD, skazany na 25 lat łagrów. W roku 1957 został zwolniony z łagru w Kazachstanie i dalszą karę miał odbywać w PRL. Na etapie w Moskwie został przez wysokiego rangą (prawdopodobnie major) oficera MWD wyciągnięty z grupy Polaków, ktorzy mieli jechać do PRL i odesłany z powrotem do Karagandy, gdzie odsiedział do końca wyrok 25 lat. Mimo starań nie pozwolono mu wyjechać do PRL. Ponieważ w ZSSR był pozbawiony praw publicznych nie mógł dostać pracy ani meldunku, wrócił do Lidy i żył tam jako bezdomny [bezprizornyj]. Za włóczęgostwo w ZSSR groziło więzięnie, został więc aresztowany i osadzony w szpitalu psychiatrycznym w Lidzie (z karty choroby wynika, iż nie cierpiał na jakąś poważną przypadłość psychiczną), a z Lidy odesłano go ponownie do Kazachstanu – również do psychuszki, gdzie zmarł na początku lat 90-tych.
Mimo starań, rodzinie nie udało się ustalić – za życia „Zygmy” – jego miejsca pobytu. Dopiero w 1995 r. dzięki pomocy rosyjskiej pozarządowej organizacji „Memoriał”, zajmującej się dokumentowaniem komunistycznych zbrodni i życzliwym ludziom w Lidzie, rodzina mogła poznać te informacje… niestety już po śmierci Zygmunta Olechnowicza.*

Wiosną i latem 1946 r. operacje NKWD, mające miejsce w Lidzkiem, wymierzone były głównie przeciw „Olechowi”. W wyniku pracy „agenturalno-śledczej” grupy operacyjne NKWD zabiły lub aresztowały tu 14 czynnych uczestników polskiej konspiracji oraz 17 osób współpracujących (wzięto 3 rkm i 7 pm). Wśród zabitych był Walerian Jaśkiewicz z zaścianka Jaśkiewicze. Aresztowano m.in. A. Kapcewicza „Puchacza”, dowódcę drużyny z Dajnowa, Aleksandra Bujnickiego z Toboły (Białorusina) – priedsiedatiela sielsowietu w Niecieczy oraz Natalię Iwanową (Rosjankę) – sekretarza tegoż sielsowietu. Bujnicki i Iwanowa zostali oskarżeni o to, iż od maja 1946 r. współpracowali z „Olechem”, wykonując jego polecenia. Aresztowano też ks. Koniewskiego z Niecieczy, cie
szącego się dużym autorytetem u ludności (został oskarżony o współpracę z AK).

W październiku 1946 r. agent o kryptonimie „Kimon” przekazał NKWD informację o istnieniu placówki AK we wsi Widówka (rej. Wasiliszki). Na podstawie jego donosu, w pierwszych dniach listopada 1946 r. NKWD aresztowało 5 członków AK, w tym komendanta placówki Kazimierza Jastrzębskiego „Żuka”. Późną jesienią 1946 r. i w początkach 1947 r. NKWD przeprowadziło szereg operacji w rejonie Lidy, likwidując pozostałości placówki 311. W walce z bronią w ręku polegli Feliks Kozaryn „Grek” i Albin Trzeciak, zaś 7 żołnierzy AK i 8 osób oskarżonych o współpracę z organizacją zostało aresztowanych. Grupy operacyjne OM NKWD z Lidy miały także w końcu 1946 r. zlikwidować placówkę AK w Zieniewiczach liczącą 17 osób, placówkę mialczańską liczącą 15 osób a także grupę partyzancką „Bociana” spod Werenowa.

Nieułowimyj „Olech”

Głównym celem akcji oddziałów por. Anatola Radziwonika „Olecha” byli funkcjonariusze NKWD, działacze komunistyczni, przewodniczący kołchozów. „Olech” zaciekle tropił również agentów NKWD. Doskonale znał język białoruski i rosyjski i te umiejętności wykorzystywał w „polowaniu na agenturę”.

„Jeżeli podejrzewano, że ktoś współpracuje z NKWD – wspomina Bolesław Nowogródski, mieszkaniec wsi Wielkie Kozły, który był członkiem siatki terenowej ppor. Radziwonika – „Olech” potrafił przebrać się w mundur oficera NKWD i nieoczekiwanie zjawić u takiej osoby. „Źle pracujecie, towarzyszu”, mówił. Agent zaczynał się tłumaczyć i już było po nim”.

Z kolei Witold Wróblewski „Dzięcioł”, żołnierz oddziału „Olecha”, w swej relacji podkreślał dyscyplinę i porządek panujący w grupach leśnych podległych komendantowi:
„Porucznik bardzo pilnował, żeby nie było żadnej samowoli w oddziale. Jeżeli na przykład zauważał u kogoś nowe buty czy coś w tym rodzaju, od razu pytał, skąd to masz. Za swawolę można było być rozstrzelanym”.

Surowe kary stosowane przez podziemie w stosunku do donosicieli, agentów NKWD oraz nadgorliwych funkcjonariuszy sowieckiej administracji sprawiały, że władze sowieckie niemal do końca nie były w stanie zapanować nad terenem byłych powiatów szczuczyńskiego i lidzkiego. Szef NKWD obwodu grodzieńskiego w jednym ze swych raportów pisał do sekretarza Obwodowego Komitetu KP(b) Białorusi w Grodnie, Prytyckiego:
„Członkowie bandy od 1945 r. do czerwca 1946 r. dokonali na terytorium rejonów wołkowyskiego, lidzkiego, żołudzkiego, szczuczyńskiego, wasiliskiego i raduńskiego 115 aktów terrorystycznych, które dotknęły miejscową ludność [donosicieli, agentów i sowieckich współpracowników] oraz aktyw [sowiecki]”.

Partyzantka prowadzona przez „Olecha” miała przede wszystkim charakter samoobrony przeciw jaskrawym nadużyciom i bezprawiu przedstawicieli władz sowieckich. Szczególnie surowo zwalczano pracowników administracji okrutnie odnoszących się do ludności. Często zachowywali się oni naprawdę jak władcy w kraju podbitym (lada priedsiedatiel czy dyrektor kołchozu był panem życia i śmierci chłopów zamieszkałych na „jego terenie”). Bezlitośnie egzekwowali od chłopów niezmiernie wysokie kontyngenty, mające ich zrujnować materialnie i zapędzić do kołchozów, wskazywali NKWD, kto ma nastawienie „antysowieckie” (co rozumiano bardzo szeroko), itp. Samoobrona polska zwalczała też funkcjonariuszy NKWD, ich agentów i informatorów. O ile jednak zwykli donosiciele mogli niekiedy liczyć na litość i zmianę kary śmierci na karę fizyczną (baty), to funkcjonariusze NKWD i urzędnicy źle odnoszący się do ludności, byli traktowani przez „Olecha” bezwzględnie.

Wspomina jeden z żołnierzy „Olecha”, kapral Józef Berdowski „Mały Ziuk” :
„Nie, nie było jakichś specjalnych sądów. Wystarczała nam opinia ludności – mówili – że ten czy ten, przekracza już wszelkie możliwe granice postępowania. Myśmy wówczas nie mieli żadnych wątpliwości. Jeśli chodziło o jakiegoś miejscowego szpicla, którego namówiono do współpracy, obiecano np., że mu kontyngent umorzą, czy coś innego – rzeczywiście musieliśmy sprawdzać, czy czasem mu się ktoś nie przysłużył, jak to bywa… Ale jeśli chodzi o tych bolszewików, to nie było wątpliwości, że nie ma co się bardzo [rozczulać]. Rozwalić i koniec. To były działania bardzo skuteczne. Bo jak przyjechał następca takiego rozwalonego sowieckiego funkcjonariusza czy pracownika, to ludzie nieraz potrafili mu powiedzieć: Ty czekaj. Będziesz taki jak on, to i ciebie spotka to samo. Dziwne, że władze sowieckie nie stosowały w takich przypadkach wielkich represji. Niemcy by zaraz z dziesięciu ludzi w takiej wsi wzięli i zabili – za to, że zabito tam jakiegoś ich człowieka. A ci nie. Wszyscy normalnie wiedzieli, że przyszło, powiedzmy piętnastu. Schwycili we wsi tych ich ludzi – i powiesili, czy zastrzelili. I to na ogół jakoś uchodziło. Ale myśmy zawsze starali się rozkolportować informację, dlaczego takich sowietów zabiliśmy, właśnie tych – a nie innych. Żeby było wiadomo, że my nie polujemy na każdego sowieta przypadkowego, tylko karzemy konkretnych ludzi za konkretne sprawy. Dlatego ich zabijaliśmy, że oni już nawet te sowieckie prawa, tak surowe dla ludności – łamali. Inni żołnierze sowieccy, inni urzędnicy sowieccy przyjeżdżali do wsi, to ich nie atakowano, tylko właśnie takich nadgorliwych. Zawsze to wyjaśnialiśmy. Rozwieszaliśmy ulotki, nawet ręcznie pisane, w których to wyjaśnialiśmy.”

* Informacje n.t. Zygmunta Olechnowicza ps. „Zygma” uzyskane dzięki uprzejmości Pana Michała Wołłejko.

Nieułowimyj „Olech” – część 6>
Strona główna>

Innym, ważnym dla ludności aspektem działań oddziału „Olecha”, było zwalczanie sowieckiej administracji, obciążającej chłopów nadmiernymi, często niewykonalnymi świadczeniami rzeczowymi i kontyngentami. Oddziały niszczyły dokumentację w sielsowietach, mleczarniach i instytucjach gospodarczych związanych z egzekwowaniem dostaw obowiązkowych. Palono spisy i wykazy, zabierano pieczątki i blankiety urzędowe, dzięki którym organizacja podziemna mogła później wystawiać ludności fałszywe zaświadczenia o wywiązaniu się z dostaw. Przy okazji takich akcji często rozstrzeliwano nadgorliwych funkcjonariuszy sowieckiej administracji.

„Nieraz, jeszcze w 1949 roku, udawałem się na prośbę ludności na takie akcje. Jeszcze w zimie 1949 r. rozbiłem ze swoim plutonem mleczarnię [pod Ostryną]. Zbiłem wszystkie urządzenia, mechanizmy, zniszczyłem całą księgowość. Z tym, że zabrałem czyste kwitariusze i swoim ludziom się wpisywało. Bo bardzo było ludziom daleko, nieraz dziesięć kilometrów, mleko dostarczać, a trudno było zorganizować transport. Nieraz ludzie piechotą nosili. Jak donieśli, to było już w drodze ubite na masło. I wobec tego prosili nas: kochani, zniszczcie to, bo nas zamordują tym mlekiem. Zniszczcie […] Poszedłem i zniszczyłem, już w 1949 roku, w styczniu.” – wspomina dalej kpr. Józef Berdowski.

W końcowym okresie działalności polskiej samoobrony Obwodu 49/67 walka stawała się coraz bardziej bezwzględna, nie było już miejsca na pobłażliwość dla zdrajców, donosicieli i sowieckich agentów. W niektórych przypadkach stosowano nawet zasadę odpowiedzialności zbiorowej wobec rodzin donosicieli. Wobec całkowitego osamotnienia polskich partyzantów i nasilającego się terroru okupacyjnych władz rosyjskich, było to zjawisko nieuniknione.

„Mały Ziuk”:
„Chciałem powiedzieć, że niestety czasami akcje nasze były bardzo surowe. Trzeba mocno ukarać, czasem trzeba i dla przykładu, i dla zastraszenia. Ale innej rady nie było. Albo walka, albo nic. Byliśmy w warunkach bardzo trudnych, było nas niewielu. Terror ze strony władz sowieckich był szalony. Znamy te rozprawy stalinowskie, wyłącznie dla ludności polskiej. Terror sowiecki był głównie wobec tych rodzin, z których pochodzili akowcy. To było straszne. Dzięki naszej samoobronie to się jakoś łagodziło. Tak, że jak kiedyś pojechałem tam w roku 1980, po trzydziestu latach, zacząłem rozmawiać o tym, co działo się po naszym zlikwidowaniu [w 1949 r.], to nawet mnie, co znam tamte warunki – nie chciało się wierzyć. Co oni wyprawiali [przedstawiciele władz sowieckich]. Dyrektor kołchozu był panem życia i śmierci. Jeżeli jakaś dziewczyna chciała się wydostać poza kołchoz, poza szkołę podstawową, już na dziesięciolatkę do liceum, to oczywiście bez jego zgody, bez jego wykorzystania, nie było mowy. Rzeczy potworne się działy, trudno nawet sobie wyobrazić, nawet mnie trudno było to zrozumieć, choć przecież znałem tamte warunki. Ale dopóki myśmy byli [polska partyzantka], do roku 1949, to tam żadnej władzy nie było. Jeżeli przyjechali po coś do wsi w ciągu dnia, to w dwa, trzy samochody wojska i zaraz pod wieczór już uciekali. Bo wiedzieli, że mogą być zaatakowani. Oni do czterdziestego dziewiątego roku nie mieli władzy w terenie, na wsi.”

Zygmunt Olechnowicz „Zygma”, „Grom”, adiutant ppor. Anatola Radziwonika „Olecha”, 1948 r.

Nie jesteśmy dziś w stanie zweryfikować i przedstawić wszystkich akcji przeprowadzonych przez oddziały podlegające „Olechowi”. Podane poniżej akcje to jedynie przykłady działań zbrojnych partyzantki Obwodu 49/67.
W styczniu 1946 r. ppor. „Cygan” przeprowadził przed posterunkiem milicji w Wasiliszkach udany zamach na funkcjonariusza NKWD Filinowicza.
Zimą 1946/1947 ubezpieczenie kwaterujących w okolicach Wawiórki grup „Petera” i „Ireny” ujęło i zlikwidowało funkcjonariusza NKWD.
W dniu 23.01.1947 r. zlikwidowano kierownika wydziału wojskowego KP(b)B rejonu wasiliskiego – Greckiego, a 12.02.1947 r. patrol oddziału „Olecha” zastrzelił w Iszczołnianach 9 osób oskarżonych o współpracę z władzami sowieckimi.
15.04.1947 r. w Brzozowcach oddział „Olecha” zlikwidował 2 funkcjonariuszy MGB BSRR, a w maju tego roku w Piaskowcach sowieckiego współpracownika Jasiukajtisa.
W dniu 17.05.1947 r. oddział „Olecha”, kwaterujący w Starodworcach, został zaatakowany przez grupę operacyjną NKWD. Partyzanci zdołali przebić się, jednak w czasie odwrotu został ciężko ranny w obie nogi sierż. Klikowicz „Irena”. Nie mogąc wycofać się wraz z oddziałem, popełnił samobójstwo.

Największe nasilenie wystąpień zbrojnych oddziałów podlegających „Olechowi” przypada na drugą połowę 1948 r. Podjęły one wówczas zakrojoną na szeroką skalę akcję przeciw kolektywizacji, realizowanej przez administrację sowiecką. Zniszczono kilkanaście organizujących się kołchozów, likwidując jednocześnie najbardziej szkodliwych aktywistów sowieckich. Najwięcej tego rodzaju akcji wykonano w Szczuczyńskiem, nieco mniej w Lidzkiem. Działania te zahamowały pierwszą fazę kolektywizacji na terenie objętym strukturami Obwodu 49/67. Dopiero po całkowitym zlikwidowaniu zorganizowanej polskiej partyzantki udało się władzom sowieckim zapędzić ludność do kołchozów, zmuszając ją do tego rujnującymi podatkami i obowiązkowymi dostawami.

10.09.1948 r. grupa „Cygana” rozbiła urząd pocztowy (bank) w Wawiórce, zdobywając 24 000 rubli. Zastrzelono urzędnika Ministerstwa Finansów BSRR, Tarasowa.
07.09.1948 r. grupa „Petera” zlikwidowała nowo utworzony kołchoz im. Woroszyłowa (gm. Nowy Dwór). Wykonano wyroki śmierci na szczególnie szkodliwych aktywistach sowieckich – delegacie sielsowietu z Nowego Dworu Chomiczu, priedsiedatielu kołchozu Buńce i znienawidzonej przez ludność nauczycielce Purwinej.
21.09.1948 r. grupa „Cygana” zlikwidowała we wsi Krzywosiółki (Kudzierki) 10 osób oskarżonych o donosicielstwo, a grupa „Małego Ziuka” 2 sowieckich informatorów w Starodworcach.
27.09.1948 r. zastrzelono sowieckiego informatora w Serafinach (rej. Lida).

W październiku 1 948 r. ppor. „Olech” zarządził koncentrację podległych sobie grup partyzanckich i patroli placówek w Puszczy Nackiej, na którą stawiło się około 100 żołnierzy. Wykonano wówczas wyroki śmierci na dwóch członkach organizacji, którzy dopuścili się napadów rabunkowych wobec ludności (byli to Wacław S. i NN).
Nocą 10/11 listopada 1948 r. grupa „Cygana” spaliła wielki wzorcowy kołchoz im. Stalina w Kułbaczynie, niszcząc budynki, obory z inwentarzem i sterty ze zbiorami. Rozbito piętnastoosobowy posterunek wojskowy ochraniający obiekt. Akcję przygotował „Mały Ziuk”.
15.12.1948 r. w Papierni (rej. Lida) zlikwidowano oficera NKWD Iwana Strelnikowa, a 14.02.1949 r. oficera NKWD Iwana N. Noskowa (brak miejsca akcji).
20.01.1949 r. patrol „Małego Ziuka” zniszczył mleczarnię kontyngentową pod Ostryną i zlikwidował funkcjonariusza administracji źle odnoszącego się do ludności.
Brak jest daty akcji wykonanej w 1948 r., polegającej na ujęciu 2 urzędników sowieckich określanych przez ludność jako „instruktorzy przysłani z Moskwy”, odznaczających się wybitnie bezlitosnym
stosunkiem do chłopów. Powieszono ich na słupach telegraficznych przy drodze wiodącej do Szczuczyna – na postrach dla innych nadgorliwych pracowników aparatu sowieckiego. Nie znane są też daty akcji na kołchozy w Hołdowie, Gudach i Wielkim Siole (w tej ostatniej uprowadzono i zlikwidowano informatora NKWD, byłego oficera Armii Czerwonej, a obecnie pracownika kołchozu Wasię Chrabina).

Grupa partyzantów z oddziału ppor. A. Radziwonika „Olecha” (stoi z tyłu). Zima 1948 r.

Komuniści byli przerażeni. Polscy partyzanci wykonując wyroki na najbardziej znienawidzonych przez społeczeństwo funkcjonariuszach, zdołali zdemoralizować aparat miejscowej władzy.
„Dokudowska rada wiejska i wiejski aktyw oświadczają następujące. Długo się utrzymać my nie zdołamy w związku z tym prosimy, by władza przyszła nam z pomocą, jeżeli w Dokudowie nie będzie stacjonował 50-, 60-osobowy oddział to żadnej pracy u nas nie będzie” – pisał w sierpniu 1944 r. w dramatycznym apelu do przewodniczącego lidskiego rejonowego Komitetu Wykonawczego „predsiedatiel” dokudowskiej rady wiejskiej Bujnicki.
Zaś przewodniczący rejonowego komitetu partii Kuzniecow w liście do samego Józefa Stalina tak we wrześniu 1945 r. opisywał sytuację w Juraciszkach:
„Na kierownicze stanowiska nikt nie idzie pracować […] Brakuje nam 29 etatowych pracowników […] Od początku utworzenia rejonu bandyci zabili około 70 działaczy partyjnych i chłopów, którzy pomagają radom wiejskim… Józefie Wissarionowiczu! Proszę Was, podpowiedzcie jak najszybciej zwalczyć bandytyzm”.

Mimo „dobrych rad” Józefa Wissarionowicza i angażowania coraz to nowych sił lata mijały, a problem – czyli ppor. Anatol Radziwonik „Olech” i jego partyzanci – pozostawał.
Jeszcze w lutym 1948 r. kierownik Iszczołninskiej Fabryki Ceglanej Parchomenkow w liście do sekretarza Żołudzkiego Rejonowego Komitetu WKP(b) Szurmana opisując sytuację aktywu komunistycznego, stwierdzał: „Spośród naszych pracowników major Pogulajew zorganizował oddział wsparcia. Dowiedziała się o tym cała wieś i chłopcy z oddziału boją się w domu nocować, bo wie o tym także banda, która w każdej chwili może przyjść i wszystkich rozwalić. Ci chłopcy chcą teraz wyjechać. Proszę nam pomóc, bo inaczej wszyscy, cały naród poucieka. Wszyscy się boją. Jak jest dzień, to jeszcze nic. A w nocy, gdy słońce zachodzi, to wszyscy siedzą jakby byli w osaczonej twierdzy – drzwi zamknięte i patrzą, czy jest jakiś ruch na ulicy. Jak coś podejrzanego się dzieje, to od razu wszyscy uciekają, gdzie kto może”.

Komuniści przyznawali, że partyzanci mają poparcie miejscowej ludności, a „Olech” zwerbował do współpracy z partyzantką cały szereg miejscowych urzędników.
Jednak sowieckie siły bezpieczeństwa ciągle zaciekle tropiły Komendanta. Kilkakrotnie raportowano nawet, zupełnie błędnie, o jego śmierci. Jeszcze 9 kwietnia 1944 roku po likwidacji przez NKWD jednej z placówek AK na terenie gminy Ejszyszki, w raporcie po operacji stwierdzano, że wśród zabitych jest komendant obwodu „Olech”. Podobnie było 11 listopada 1945 r., gdy wyrwał się z „kotła” obławy 34. pułku NKWD, która osaczyła go w chutorze Dajnowszczyzna (rejon Lida). Grupa operacyjna NKWD z Lidy, niewątpliwie w wyniku pracy agentury, okrążyła chutor, gdzie, w gospodarstwie członka AK Antoniego Merlaka, przebywał „Olech” wraz ze swym patrolem dyspozycyjnym. Podczas walki, jaka się wówczas wywiązała, poległo 2 partyzantów, w tym adiutant „Olecha” – Leon Doroch „Twardowski”, zaś 2 zostało ujętych. Grupa operacyjna zdobyła 1 rkm, 2 pm, 2 pistolety, a przede wszystkim korespondencję i dokumenty organizacyjne (m.in. druki i pieczęcie urzędów sowieckich). Mimo dramatycznej sytuacji i miażdżącej przewagi bolszewików „Olech” przebił się w brawurowym kontrataku. Nawet w wydanej w 2002 r. książce „Milicja Grodzieńszczyzny. 85-leciu białoruskiej milicji się poświęca” pisano:
„Z pomocą działań operacyjnych ustalono, że 8 listopada 1945 r. uczestnicy bandy AK, którzy byli podporządkowani Olechowi i Niedźwiedziowi, na podrobionych dokumentach – jako repatrianci – próbują wyjechać do Polski. Dla ich aresztowania na stację Mosty skierowana została grupa w ubraniach cywilnych. Zatrzymano 10 bandytów. W trakcie przesłuchań ustalono, że dowódca Olech ze swoją ochroną znajduje się w rejonie chutoru Dajnowszczyzna (rejon lidzki). W celu aresztowania Olecha 11 listopada przeprowadzono wojskową operację przy udziale 34 Pułku Wojsk Wewnętrznych. W trakcie akcji 2 bandytów zabito, 2 wzięto do niewoli. Olech zdążył uciec, ale w trakcie pościgu został dwukrotnie ranny w nogę i następnie zmarł z powodu odniesionych ran.”

Jednak była to nieprawda. Ranny „Olech” zdołał ujść. W dokumentach NKWD-MGB jego nazwisko jest stale plątane – Radzionczyk, Radziwonczyk, Radionik – on zaś ciągle zmienia pseudonimy i kontynuuje walkę…

Nieułowimyj „Olech” – część 7>
Strona główna>

Na przestrzeni lat podziemie stopniowo się wykruszało. Jedni ginęli, innych aresztowano, inni – dopóki było to możliwe – wyjeżdżali „do Polski”, niektórzy przechodzili na stronę wroga. Jeżeli w 1945 r. raporty sowieckie wymieniały liczbę 800 polskich partyzantów w obwodzie grodzieńskim, to w 1948 była ich już tylko setka. Rozdzieleni na niewielkie oddziały kontynuowali swoją walkę. Białoruska badaczka Natalia Rybak wymienia liczby, z których wynika, że liczba agentów zwerbowanych przez NKWD do współpracy w latach 1944-1947 na terenie obwodu grodzieńskiego wynosiła 19 882 osoby. Przeciwko sobie „Olech” i jego żołnierze mieli ogromny aparat NKWD i tysiące donosicieli. Jednak nawet jeszcze w 1948 r. na terenie rejonów lidzkiego i szczuczyńskiego faktycznie panowała dwuwładza. W dzień rządzili komuniści, w nocy partyzanci.
Jednak pierścień wokół komendanta „Olecha” nieustannie się zaciskał. W maju 1947 r. padł na placu boju w walce z NKWD pod Wasiliszkami jego pierwszy zastępca – sierżant „Irena” (jak juz wspominano, ciężko ranny, nie mogąc się wycofać, ostatni nabój przeznaczył dla siebie). Rok później NKWD zdołało rozbić podstawowe siły Samoobrony Grodzieńskiej i Wołkowyskiej, z którymi komendant „Olech” pozostawał w luźnym kontakcie. Teraz naprawdę był już ostatnim polskim dowódcą na terenach położonych na wschód od jałtańskiej granicy.

„Wielokrotnie mówiłem mu: Panie poruczniku, taka siła przeciwko wam. Niech pan rozpuści oddział i ucieka. Bo przecież zabiją. A on mi odpowiadał: Nie mogę tego wszystkiego rzucić, trzeba walczyć” – wspomina Bolesław Nowogródzki (za pomoc, jakiej udzielał „Olechowi”, został skazany na 25 lat łagru).

Śmierć z bronią w ręku

Na początku 1949 r. siły bezpieczeństwa ZSRR przystąpiły do ostatecznej rozprawy z oddziałami „Olecha”. Rozpoczęła się seria obław i operacji, poprzedzonych pracą agentów. Użyto do nich olbrzymich sił WW NKWD. Rejony, w których agentura lokalizowała obecność grup partyzanckich, otaczane były kilkakrotnymi pierścieniami żołnierzy NKWD i dokładnie penetrowane. Szansę na przebicie się z takich „kotłów” były minimalne.

W dniu 10.02.1949 r. grupa operacyjna szczuczyńskiego NKWD, dowodzona przez kpt. Kudrawcewa, ujęła J. Berdowskiego „Małego Ziuka” (został ciężko ranny podczas próby ucieczki). 19.03.1949 r. w zasadzkę NKWD wpadł i poległ ppor. Witold Maleńczyk „Cygan”. Również w marcu 1949 r. grupa operacyjna NKWD zniszczyła grupę „Petera” kwaterującą w leśnej ziemiance w rejonie Nowego Dworu. Poległ „Peter” i nieznana liczba jego podkomendnych (prawdopodobnie około 10).
Pod koniec kwietnia 1949 r. NKWD przeprowadziło operację przeciw oddziałowi „Olecha” kwaterującemu w chutorach nad Lebiodą. „Olech”, mający wówczas ze sobą 17 żołnierzy, zdołał jeszcze tym razem wyrwać się z okrążenia.

Ppor. Anatol Radziwonik ps. „Olech”, komendant Obwodu 49/67 (Szczuczyn-Lida).

Anatolij Andriejew w 1949 r. był kapitanem NKWD. Rok wcześniej przerzucono go z Grodna do szczuczyńskiego rejonu, by wzmocnić miejscowych czekistów, którzy już czwarty rok nie mogli poradzić sobie z polską partyzantką. Osobiście uczestniczył w rozpracowaniu i likwidacji oddziału „Olecha”. Główną nadzieję Andriejew pokładał w werbunku osób z otoczenia komendanta. I to się w końcu powiodło. W swych wspomnieniach opublikowanych w 2002 r. w gazecie „Grodnienskaja Prawda” Andriejew stwierdza, że operacją likwidacji oddziału Anatola Radziwonika dowodził kierownik MGB obwodu grodzieńskiego Frołow.

Oddział został zlokalizowany 12 maja 1949 r. niedaleko wsi Raczkowszczyzna (3 km od wsi Bakszty), gdzie NKWD otoczyło oddział por. Radziwonika trzema pasami wojsk.
Tak wspomina tamtą tragedię Witold Wróblewski ps. „Dzięcioł”, żołnierz por. „Olecha”:
„Zostaliśmy wydani przez miejscowego chłopa. Zdrajca od razu po rozbiciu naszego oddziału został przez NKWD przerzucony do Polski. To była nagroda, bo obawiał się, że tu go dopadniemy. Wiem, że później mieszkał w Olsztynie. Oddział został otoczony trzema pasami wojsk NKWD. Próbowaliśmy się przebić, ale nikomu się to nie udało. „Olech” szedł po rzeczce, w ten sposób chciał zmylić pościg. Gdy padałem postrzelony, myślałem, że mu się uda. Jednak z kotła nie wyrwał się nikt. Ranni trafiliśmy do niewoli – ja, moja siostra Genowefa, która była łączniczką oddziału, oraz Zygmunt Olechnowicz, adiutant „Olecha”.
[…]
„Była wielka uwaga do naszego procesu. Jeden raz przywieźli mnie do budynku grodzieńskiego MGB do gabinetu naczelnika. – Chcą z tobą porozmawiać – tłumaczyli. Otwierają się drzwi i wchodzi kilku wyższej rangi oficerów. Wśród nich niewysoki Gruzin. Potem dowiedziałem się, że to był naczelnik MGB Białorusi Canawa. No i ten Canawa spojrzał na mnie i pyta: Jak byś mnie w lesie spotkał, to co byś zrobił? A ja mu odpowiadam: Jestem żołnierzem – kazaliby powiesić, powiesiłbym, kazaliby rozstrzelać – rozstrzelałbym. On się wściekł. I wychodząc, rzucił do mnie: siedem dni karceru” – dodaje Wróblewski, który podobnie jak pozostali ocaleli żołnierze z oddziału „Olecha” został skazany na 25 lat łagrów”.

Wycinek mapy terenu (WIG 1926) z zaznaczonym na czerowno miejscem ostatniej walki i śmierci ppor. Anatola Radziwonika „Olecha” w dniu 12 maja 1949 r., niedaleko wsi Raczkowszczyzna, 3 km. na płd.-zach. od wsi Bakszty w Obwodzie Szczuczyn-Lida. [kliknij w miniaturkę mapy]

Operacjom przeciw oddziałom partyzanckim towarzyszyły masowe aresztowania w polskich wioskach podejrzanych o nastawienie antysowieckie i wspomaganie „band”. Np. w Stankiewiczach aresztowano wówczas 30 osób, które zostały oskarżone o udzielanie pomocy „Olechowi”. Rozbita została tamtejsza placówka AK, a jej komendant R. Kulesza „Andrzej” wpadł w ręce NKWD. Działania podejmowane przez sowieckie siły bezpieczeństwa doprowadziły w ciągu 1949 r. do „złamania” zorganizowanego polskiego oporu w Szczuczyńskiem i Lidzkiem. Komenda Obwodu 49/67 nie została już odbudowana, większość placówek rozbiły aresztowania, oddziały partyzanckie „wykruszyły się” w czasie walk i potyczek. Polski opór tlił się tutaj jeszcze przez kilka lat, lecz nie miał już zorganizowanego charakteru. „Chodziły” kilku, a nawet kilkunastoosobowe grupki partyzanckie, wybijane przez kolejne obławy i operacje NKWD. Do 1951 r. działał jeden z pododdziałów „Olecha” – grupa dowodzona przez W. Szwarobowicza „Kiepurę”. Później opór stawiali już tylko pojedynczy partyzanci, błąkający się w Szczuczyńskiem i Lidzkiem przez kilka dalszych lat.

Śmierć Anatola Radziwonika „Olecha” oznaczała symboliczny kres zorganizowanego polskiego oporu przeciw Sowietom na terenie dzisiejszego obwodu grodzieńskiego na Białorusi, a Obwód 49/67 jako zorganizowana struktura już się nie odrodził, jednak co najmniej do połowy lat
50-tych walka zbrojna na tym terenie była kontynuowana przez drobne grupki „ostatnich leśnych”, nawet przez pojedynczych partyzantów, których propaganda bolszewicka nazywała „terroristy odinoczki”.

Partyzancka mogiła żołnierza zgrupowania ppor. Anatola Radziwonika „Olecha”, 1948 r.

Życie toczy się dalej…

W związku z tym, że w 1949 r. w ZSRR wykonanie kary śmierci było czasowo zawieszone, ujęci partyzanci por. „Olecha” zostali skazani na 25 lat łagrów. Witold Wróblewski wyszedł na wolność dopiero w 1964 r. KGB nie zezwoliło mu wyjechać do Polski, nie pozwolono mu również powrócić na Grodzieńszczyznę. Zamieszkał więc we Lwowie. Jego siostra po zwolnieniu z łagrów wyjechała do Polski. Podobno w Olsztynie przypadkowo spotkała zdrajcę, który wydał partyzantów. Zygmunt Olechnowicz, na wolność nie wyszedł. Z łagru został przewieziony do szpitala psychiatrycznego. Dalsze jego losy nie są znane.

Anatolij Andriejew za udział w likwidacji „Olecha” został odznaczony przez Ławrentija Berię imiennym pistoletem, ale kariery w NKWD nie zrobił. Pod koniec lat 50-tych został zwolniony ze służby. W Grodnie – gdzie do dziś mieszka – nadal jest szanowanym obywatelem. Czasem, zazwyczaj w związku z kolejną rocznicą zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej lub hucznie obchodzonym „Dniem czekisty”, odwiedzają go oficerowie KGB z działu ochrony ustroju konstytucyjnego i walki z terroryzmem. Ten dział KGB dzisiaj zajmuje się przede wszystkim rozpracowywaniem demokratycznej opozycji. Na Grodzieńszczyznie zwalczają też Związek Polaków na Białorusi.

Legenda o oddziale „Olecha”, tych ostatnich kresowych straceńcach, którzy pozostali na posterunku, walcząc o wolność i polskość tych terenów, przetrwała lata komunizmu. W szczuczyńskim czy lidzkim rejonie tu i ówdzie można jeszcze dziś usłyszeć opowieści o dzielnym i sprawiedliwym „Olechu”, bezlitosnym dla bolszewików „Cyganie”, nieszczęśliwie zakochanym i tęskniącym do swojej ojczyzny „Francuzie” czy szalonym „Zielonym”. Do dzisiaj w okolicznych wsiach pamiętają też piosenkę, którą śpiewali polscy partyzanci:

Opracowano na podstawie:
Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa – Lublin 2007,
Krajewski Kazimierz, Obwód nr 49/67 Szczuczyn-Lida (działalność w 1945), [w:] Ziemia Lidzka, nr 2(54)/2003,
Krajewski Kazimierz, Obwód Nr 49/67 w latach 1946-1949 (1), [w:] Ziemia Lidzka, nr 1(59)/2004,
Krajewski Kazimierz, Obwód Nr 49/67 w latach 1946-1949 (2), [w:] Ziemia Lidzka, nr 2(60)/2004,
Krajewski Kazimierz, Armia Krajowa na Nowogródczyźnie po lipcu 1944, [w:] Żołnierze Wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, praca zbiorowa, Warszawa 2002.
Krajewski Kazimierz, Na Ziemi Nowogródzkiej. „Nów” – Nowogródzki Okręg Armii Krajowej, Warszawa 1997,
Krajewski Kazimierz, Ośrodek Iwje – Juraciszki, [w:] Ziemia Lidzka, nr 4(56)/2003,
Krajewski Kazimierz, Partyzantka poakowska na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1946–1953, [w:] Ostatni leśni 1948–1953, pod red. Tomasza Łabuszewskiego, Warszawa 2003, s. 109-119,
Poczobut Andrzej, Anatol Radziwonik „Olech” – zapomniany bohater Polski Walczącej, [w:] Biuletyn IPN, nr 5-6 (76-77)/2007, s. 94-100,
Poczobut Andrzej, Nic dla siebie, wszystko dla Ojczyzny, [w:] Głos znad Niemna, VI 2007,
Rybak Natalia, Likwidacja „antyradzieckiego podziemia polskiego” w zachodnich obwodach BSRR od końca 1944 do 1954 roku, [w:] Podziemie niepodległościowe w województwie białostockim w latach 1944–1956, Warszawa 2004, s. 76-85.

Nieułowimyj „Olech” – część 1>
Strona główna>

Armia Krajowa na Wileńszczyźnie po lipcu 1944

Wileńszczyzna była bodaj jedynym regionem Polski, który podczas II wojny światowej pięciokrotnie zmieniał okupanta. Najpierw, zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow [23.VIII.1939], była okupacja sowiecka. Następnie, po przekazaniu przez ZSRR sporej części dawnego województwa wileńskiego Republice Litewskiej w październiku 1939 – okupacja litewska. Po agresji ZSRR na kraje nadbałtyckie, w połowie 1940 wrócili Sowieci. 22-23 czerwca 1941 na Wileńszczyznę wkroczyli Niemcy. Trzy lata później, na początku lipca 1944 rozpoczęła się trzecia okupacja sowiecka. Przy czym ta ostatnia, nazywana często „trzecimi Sowietami”, miała być stanem ostatecznym, usankcjonowanym zgodą międzynarodową. Niewielu jednak Polaków wierzyło wtedy, że będzie to stan trwały. Dopiero ujawnienie wyników konferencji jałtańskiej w lutym 1945 zmiażdżyło tę wiarę w powrót tych ziem do Polski i przy niesamowicie nasilającym się terrorze okupanta zmusiło ludność do wyjazdu. Ten okres jednak, od lipca 1944 do sierpnia 1945 [wtedy w zasadzie zakończono ewakuację Okręgu Wileńskiego], był okresem wzmożonego oporu przeciw Sowietom.

Okres okupacji niemieckiej zakończony został wielkim zrywem polskiego podziemia. W czasie operacji „Ostra Brama”, przeprowadzonej w ramach akcji „Burza”, zgrupowane oddziały wileńskiej i nowogródzkiej partyzantki Armii Krajowej zaatakowały Wilno i po blisko tygodniu walk, wspierając od pewnego momentu Armię Czerwoną, 13 lipca 1944 zajęły miasto. Już 17 lipca skoncentrowane w rejonie Turgiel jednostki AK zostały otoczone przez oddziały NKWD i Armii Czerwonej. Na odprawie w Boguszach aresztowano podstępnie część polskich oficerów, a także [nieco wcześniej] Komendanta połączonych Okręgów Wileńskiego i Nowogródzkiego, płk. Aleksandra „Wilka” Krzyżanowskiego.

Płk Aleksander Krzyżanowski „Wilk”, Komendant Okręgu Wileńskiego AK, podstępnie aresztowany przez NKWD 17 lipca 1944 w Wilnie. Mimo intensywnych nacisków nie podjął współpracy z Sowietami i został osadzony w łagrze w Diagilewie, a następnie w Griazowcu. Podjął tam próbę ucieczki – udało mu się dotrzeć do Wilna, gdzie został ujęty. Więzień łagrów. Dopiero pod koniec 1947 powrócił do Polski. Aresztowany ponownie w ramach „Akcji X”. Zmarł w więzieniu MBP w 1950, nie doczekawszy procesu.

Następnego dnia rozpoczęto rozbrajanie otoczonych polskich jednostek. Dzięki szybkiej reakcji pozostałych na wolności polskich oficerów kilku tysiącom partyzantów udało się wyrwać z kotła.

Dom w Wilnie przy ul. Kościuszki 16 na Antokolu, niedaleko kościoła św. Piotra i Pawła, w którym mieściła się siedziba NKWD Frontu Białoruskiego. Aresztowani zostali tam 17 lipca 1944 r. Komendant Okręgu Wileńskiego AK płk Aleksander Krzyżanowski „Wilk” wraz ze swym Szefem Sztabu mjr. Teodorem Cetysem „Sławem”.

Zgrupowane następnie w najbliższym masywie leśnym – Puszczy Rudnickiej – oddziały te zostały ponownie otoczone przez Sowietów. 20 lipca pozostali na wolności dowódcy podjęli decyzję o rozwiązaniu podległych im brygad i batalionów partyzanckich. Pozostać mieli tylko ochotnicy.
Z nich to utworzono partyzanckie zgrupowanie wileńskie pod dowództwem mjr. Czesława Dębickiego „Jaremy”. W jego skład wchodziły dwa oddziały po ok. 100 żołnierzy:
– „Wisińcza”, jego dowódcą był kpt. Edmund Banasikowski „Jeż”,
– „Solcza”, dowodzony przez por. Adama Boryczkę „Tońkę”.

Podobne zgrupowanie, dowodzone przez ppłk. Macieja Kalenkiewicza „Kotwicza” powstało z oddziałów nowogródzkich.
Tymczasem w Wilnie odbudowywała się Komenda Okręgu. Dowództwo objął ppłk Julian Kulikowski „Ryngraf”.

Ppłk Julian Kulikowski „Ryngraf”, oficer służby stałej WP. Od lipca 1944 do stycznia 1945 Komendant Okręgu Wileńskiego AK. Aresztowany przez NKWD i skazany na 10 lat ciężkich łagrów. Karę odbył w Workucie.

Ppłk Julian Kulikowski „Ryngraf”. Zdjęcie wykonane przez NKWD, po aresztowaniu.

Nawiązywano pozrywane przez przejście frontu i aresztowania kontakty organizacyjne, budowano tak ważną w nowej sytuacji sieć łączności. Palącym problemem stało się opracowanie wytycznych dla podziemia na Wileńszczyźnie. Wobec przygniatającej przewagi nieprzyjaciela sztab Okręgu uznał, że bezpośrednia walka nie ma szans powodzenia. Postanowiono skupić się na ochronie polskiej ludności.

Już 20 lipca odbyła się narada ocalałych przywódców wileńskiej części Polskiego Państwa Podziemnego. Uzgodniono następujące punkty planu działania: kontynuować opór w granicach możliwości, otoczyć szczególną opieką działalność „legalizacji” i prowadzenie nasłuchu radiowego, wydawać – oprócz organu Komendy Okręgu „Niepodległość” – biuletyn informacyjny oraz traktować podporządkowanie się Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego [PKWN] w Lublinie jako zdradę sprawy Wilna. Te wytyczne stały się podstawą późniejszej działalności. Jednak najważniejszym zadaniem stało się ratowanie ludzi przed aresztowaniem. Czyniono to głownie poprzez działalność „legalizacji” – komórki zajmującej się wyrabianiem fałszywych dokumentów. Podczas trzeciej okupacji sowieckiej wyrobiono ich ponad 20 tysięcy – od Ausweisu do „bronirowki”. Umożliwiło to zarówno unikanie poboru do Armii Czerwonej [ogłoszonego na Wileńszczyźnie], jak i chroniło [poprzez zmianę tożsamości] przed aresztowaniem. Komórka ta działała z powodzeniem do sierpnia 1945, umożliwiając m.in. późniejszą ewakuację Okręgu. Jej pozostałości funkcjonowały jeszcze w 1946.

Komenda Okręgu ustaliła także zasady działania partyzantki. Oddział „Wisińcza” pod dowództwem kpt. Banasikowskiego zająć się miał ochroną ludności polskiej na Oszmiańszczyźnie, w południowej części woj. wileńskiego. Jego zadaniem była ochrona wsi przed prześladowaniami ze strony aparatu administracyjnego okupanta i opieka nad uciekinierami, szukającymi w lasach schronienia przed poborem do armii sowieckiej lub terrorem NKWD. Oddział „Solcza” pod dowództwem por. Boryczki miał operować na południu Wileńszczyzny, w okolicach samego Wilna. Do czasu spenetrowania trasy przyszłego przemarszu we wskazane rejony, oddziały „Solcza” i „Wisińcza” walczyły wspólnie na terenie Puszczy Ruskiej. Jednak już 19 sierpnia 1944 obława NKWD przeprowadzona w tych rejonach doprowadziła do niemal całkowitego rozbicia oddziału „Wisińcza” w majątku Borowe, 3 km od Dubicz. 25 sierpnia mjr „Jarema” [wycofując się do Wilna celem nawiązania bezpośredniej łączności z Komendą Okręgu] został aresztowany przez patrol NKWD. Ocalały oddział por. Boryczki przeniósł się do Puszczy Rudnickiej i tam oczekiwał na dalsze rozkazy. Wieść o tych wydarzeniach szybko dotarła do Wilna. Komendant uznał, że dalsze utrzymywanie oddziałów w nasyconym siłami wroga terenie nie rokuje szans powodzenia. W pierwszej połowie września do oddziału „Solcza” dotarła łączniczka z opracowanymi wytycznymi. Nakazywały one rozwiązać oddział, zamelinować broń i zapewnić żołnierzom bezpieczne zakonspirowanie w terenie. Po blisko dwóch tygodniach przygotowań „Solcza” została rozwiązana.

Nie był to jednak koniec partyzantki. Oprócz najbardziej rozbudowanego wileńskiego zgrupowania mjr. „Jaremy”, w terenie działały jeszcze inne oddziały zbrojne. Były to często pozostałości rozbitych Brygad – jak choćby grupa pod dowództwem por. Witolda Zyndram-Kościałkowskiego „Fakira”, bądź samoistnie powstałe oddziałki, składające się z młodzieży chroniącej się przed poborem [m.in. oddział Mariana Brancewicza „Branta”]. Inny oddział pod komendą ppor. Mariana Plucińskiego „Mścisława”, złożony głownie z żołnierzy V Brygady, działał w obwodzie święciańskim.

Ppor. Marian Pluciński „Mścisław”. Wiosną 1945 przedostał się na teren Białostocczyzny i nawiązał kontakt z mjr. „Łupaszką”. Objął dowództwo 4. szwadronu w odtwarzanej V Brygadzie Wileńskiej. Po rozwiązaniu oddziału, w październiku 1945 zaprzestał działalności konspiracyjnej. Aresztowany przez UB wiosną 1946, kilka tygodni później osądzony i skazany na karę śmierci. Zamordowany 28 czerwca 1946 w białostockim więzieniu.

Działała też grupa dowodzona przez ppor. Hieronima Piotrowskiego „Jura”, wywodząca się z Oddziału Rozpoznawczego KO, operująca na terenie Puszczy Nalibockiej. Oprócz nich istniało wiele innych jednostek. Jednak ich kontakty z Komendą Okręgu były sporadyczne. Ciągle dawała o sobie znać zniszczona sieć łączności. Dlatego też, wobec coraz silniejszego naporu nieprzyjaciela, dla ratowania życia żołnierzy KO wydała we wrześniu 1944 ogólny „Rozkaz Nr 1” dla wszystkich działających w terenie oddziałów z poleceniem przejścia do pracy konspiracyjnej. Dowódcy mieli zamelinować broń, a ludzi zakonspirować w terenie, utrzymując z nimi łączność. Siatka terenowa miała za wszelką cenę podporządkować sobie istniejące w polu „dzikie” oddziały w celu wykonania powyższych rozkazów. Rozkaz ten, szeroko kolportowany w terenie, miał szansę dotrzeć do większości partyzantów. Jednak tylko część z nich podporządkowała się jego zaleceniom, rzeczywistość okazała się bowiem zbyt brutalna. Łatwiej było przeżyć w lesie, broniąc się przed ścigającymi jednostkami NKWD, niż zdawać się na łaskę coraz większej sieci donosicieli, jaką NKWD-NKGB oplatała Wileńszczyznę. Jednocześnie ogłoszony na Kresach pobór do Armii Czerwonej zmuszał wielu młodych ludzi do ukrywania się. We wrześniu do sowieckiego wojska zgłaszało się nie więcej niż 20% objętych poborem. Tak rodziły się nowe oddziały, których liczbę zwiększał stale nasilający się terror okupanta. Młodych ludzi, uchylających się od służby wojskowej czy podejrzanych o przynależność do konspiracji, aresztowano, a nawet rozstrzeliwano na miejscu [m.in. w ciągu jednego tygodnia na Oszmiańszczyźnie rozstrzelano 157 osób].

„Dzikie” oddziały, dowodzone z reguły przez ludzi niedoświadczonych, ponosiły ciężkie straty. Aby ratować najbardziej zagrożonych, KO zdecydowała się po raz kolejny zmienić dotychczasową taktykę. Konspiracja i wyrabianie fałszywych dokumentów już nie zapewniały bezpieczeństwa. Zbyt wiele osób uciekało do lasu. Dla opanowania tego ruchu ppłk Kulikowski postanowił w listopadzie-grudniu 1944 stworzyć cztery oddziały partyzanckie, tzw. Oddziały Samoobrony Ziemi Wileńskiej.

Pierwszym z nich dowodzić miał rtm. Władysław Kitkowski „Grom”, „Orlicz”, były dowódca Oddziału Rozpoznawczego KO. Drugim oddziałem dowodził por. Witold Turonek „Tur”, „Tumry”, dowódca 12. Brygady AK. Trzeci stworzony został na bazie działającego oddziału pod komendą ppor. Witolda Zyndrama – Kościałkowskiego „Fakira”. Czwarty znalazł się pod komendą pchor. Jana Lisowskiego „Korsarza”.

Oddziały Samoobrony tworzono zatem w oparciu o doświadczonych dowódców partyzanckich. Ich celem było podporządkowanie sobie „dzikiej” partyzantki, stworzenie z niej dużych jednostek, mogących nawiązać walkę z pacyfikującymi teren oddziałami NKWD. W ten sposób zamierzano zminimalizować straty, odzyskując przy tym kontrolę nad terenem. Było to jednak rozwiązanie krótkoterminowe. NKWD organizowało liczne obławy, wykorzystując informacje zdobyte w rezultacie wcześniejszych aresztowań. Doszło do wielu bitew i potyczek, z reguły kończących się wyjściem z okrążenia tylko części oddziałów.

Remedium na to mogło być przerzucenie żołnierzy na bezpieczniejsze terytoria. Za takie uznawano wtedy Białostocczyznę. Dysponowała o wiele większymi masywami leśnymi niż Wileńszczyzna i była słabiej spenetrowana przez NKWD. W styczniu 1945 KO wileńskiego podjęła próbę wyprowadzenia na zachód dwóch dużych [ok. 150 ludzi] oddziałów Samoobrony Wileńskiej: por. „Tumrego” i por. „Orlicza”. Wydzielony z nich oddział Olgierda Wirgiasa „Wrzosa” przetarł co prawda drogę, ale w międzyczasie dwa oddziały macierzyste zostały rozbite 2 lutego 1945 w Rowinach [25 km na wschód od Nowogródka]. Nad ranem doszło do walki z otaczającymi wieś przeważającymi siłami NKWD. Z pogromu ocalało niewielu partyzantów, 82 zostało zabitych, 25 dostało się do niewoli, reszta rozproszyła się w terenie. Ocaleli obydwaj dowódcy, którzy razem z uratowanymi żołnierzami po różnych perypetiach zostali w końcu przerzuceni do centralnej Polski. Jedynie por. Hieronim Piotrowski „Jur” z kilkoma żołnierzami przeszedł zbrojnie granicę.

Dwa dni po klęsce w Rowinach, 4 lutego 1945, obława NKWD rozbiła częściowo trzeci oddział Samoobrony dowodzony przez „Fakira”, który zginął w walce. 23 lutego tropiony nieustannie oddział pod nową komendą Włodzimierza Mikucia „Jaremy” został doszczętnie rozbity we wsi Ławże [gm. Turgiele]. Pod wrażeniem klęsk, jakie poniosła polska partyzantka, straciwszy kontakt z Komendą, dowódca czwartego oddziału por. Lisowski „Korsarz” podjął decyzję o poddaniu się Sowietom. Nawiązawszy kontakt z wileńskim NKWD ujawnił podległych sobie żołnierzy. Część z nich, mimo udzielonych przez stronę sowiecką gwarancji, została aresztowana, części zaś udało się ewakuować do Polski centralnej.

Także terenowa siatka AK nastawiona była na ochronę ludności polskiej. Przykładowo OD-23, czyli Ośrodek Dywersyjny Ignalino, zabezpieczał ludzi biorących udział w konspiracji. Chroniono nie tylko własnych żołnierzy, ale także zabłąkanych w terenie partyzantów czy uciekinierów. Przyjmowano ich na meliny, wyposażano na własną rękę w dokumenty. W razie potrzeby organizowano patrole dywersyjne rozprawiające się ze szczególnie dokuczliwymi donosicielami.

Tymczasem Komenda przeżyła kolejną falę aresztowań. 8 stycznia 1945 NKGB zatrzymało w zasadzce Komendanta Okręgu, ppłk. Juliana Kulikowskiego „Ryngrafa”. W ślad za nim aresztowano innych członków K-dy Okręgu.

Kresowi Straceńcy – część 2>

Mjr Stanisław Heilman „Wileńczyk”, Komendant Okręgu Wileńskiego AK od stycznia do marca 1945.

Mjr „Wileńczyk”. Zdjęcie wykonane w siedzibie NKWD przy ul. Ofiarnej w Wilnie po aresztowaniu w kwietniu 1945. Skazany przez sowiecki sąd wojskowy na 25 lat więzienia. Zginął na Wschodzie.

Nowym Komendantem został mjr Stanisław Heilman „Wileńczyk”. Stanął on przed wielkim dylematem, 8 lutego dotarł bowiem do Wilna dekret Prezydenta RP, odnoszący się do rozkazu Dowódcy AK o rozwiązaniu organizacji [19.I.1945]. Dekret – ogłoszony przez radio – był pierwszym sygnałem o zmienionej sytuacji Okręgu, do tej chwili nie udało się bowiem nawiązać bezpośredniej łączności z KG AK i z Rządem RP w Londynie. Rozkazy te były więc spóźnione albo nie docierały w ogóle. O sytuacji politycznej sztab dowiadywał się z oficjalnej prasy i z nasłuchów radiowych. W związku z tym Komendant Okręgu mjr „Wileńczyk” wydał 18 lutego „Rozkaz nr 10”, dotyczący rozwiązania Armii Krajowej. Wydrukowano go w 120 egzemplarzach i rozesłano w głąb struktur organizacyjnych poprzez częściowo już odbudowaną sieć łączności. Rozkaz ten był tylko formalnością. Nie poszły za nim żadne konkretne wytyczne – zachowano istniejące struktury. Sztab Komendy uznał, że w obliczu zbliżającej się konieczności opuszczenia Wileńszczyzny, łatwiej i bezpieczniej będzie ewakuować zwartą organizację niż pozwolić ludziom wyjeżdżać na własną rękę.

Jednocześnie wileńskie NKWD, wykorzystując zamieszanie wywołane zmienioną sytuacją międzynarodową, wystąpiło z propozycją rozmów. Ich efektem miało być doprowadzenie do faktycznego rozwiązania AK, ujawnienie jej członków i obietnica zakończenia wszelkiej działalności. W zamian Sowieci oferowali bezpieczny wyjazd do Polski centralnej. Rozmowy z NKWD nie przyniosły jednak żadnego efektu. Strona polska nie ufała Sowietom, którzy do tej pory złamali wszystkie swoje obietnice. 27 marca 1945 kolejny Komendant Okręgu, mjr Stanisław Heilman „Wileńczyk” został aresztowany. Kierownictwo Okręgu Wileńskiego przejął mjr Antoni Olechnowicz „Pohorecki” i za tą postacią Okręg był już związany do końca swego istnienia. Nowy Komendant natychmiast podjął rozpoczętą już wcześniej akcję przygotowania struktur Okręgu do ewakuacji na teren Polski centralnej.

Ppłk Antoni Olechnowicz „Pohorecki”. Doprowadził do udanej ewakuacji Okręgu na tereny Polski centralnej i w oparciu o żołnierzy i oficerów wileńskiej AK odbudował struktury Okręgu. Nawiązawszy bezpośredni kontakt ze sztabem Naczelnego Wodza podporządkował mu podległe sobie jednostki, omijając w ten sposób rozkaz o rozwiązaniu AK. Podlegli mu żołnierze działali do połowy 1948, kiedy to Okręg został ostatecznie rozbity przez UB w ramach „Akcji X”.
W terenie działały podległe mu słynne oddziały partyzanckie: V Brygada Wileńska mjr. „Łupaszki”, i VI Brygada dowodzona przez por. „Wiktora”, a od października 1946 przez kpt. „Młota”; działała też sieć wywiadowcza. Ppłk „Pohorecki” został aresztowany i skazany w pokazowym procesie na karę śmierci. Zamordowany 8 lutego 1951 w więzieniu mokotowskim w Warszawie.

W kwietniu 1945 udało się wreszcie nawiązać łączność z KG AK [a właściwie z Delegaturą Sił Zbrojnych na Kraj]. Pierwszym otrzymanym stamtąd rozkazem było polecenie natychmiastowej ewakuacji całości Okręgu na tereny Polski centralnej.
Komenda Okręgu podjęła następujące działania:

a) Komórka legalizacyjna Okręgu, jako najistotniejsza przy ewakuacji, podzielić się miała na dwie części. Pierwsza, pod kierownictwem ppor. Michała Warakomskiego „Piotra”, miała wyjechać do Polski centralnej w najbliższym możliwym terminie celem znalezienia odpowiednich lokali i rozpoczęcia działalności ułatwiającej zalegalizowanie się żołnierzy AK w Polsce. Część druga, pod dowództwem Romualda Warakomskiego „Hilarego”, pozostać miała w Wilnie i dalej zabezpieczać działalność Okręgu.
b) Kwatermistrz Okręgu por. Kazimierz Pietraszkiewicz „Konrad” miał według własnego rozpoznania podzielić ludzi z Oddziału IV na grupki, które zajmą się przerzucaniem do Polski części skarbca Okręgu.
c) W Wilnie pozostać mieli aż do odwołania: szef sztabu Komendy Okręgu mjr Wincenty Chrząszczewski „Ksawery” jako p.o. Komendanta Okręgu, szef Oddziału I por. Bolesław Nowak „Majewski” oraz szef Oddziału II ppłk NN „Cichy”, obydwaj wraz z podległymi im oficerami. Zespół ten stanowić miał trzon ewentualnej przyszłej konspiracji.
d) W Wilnie pozostać miało główne archiwum Okręgu [liczono się widocznie z możliwością jego późniejszego odzyskania].
e) W Polsce centralnej miano utworzyć bazę dla przerzuconych żołnierzy z wydzielonych wyżej komórek.

Rozpoczęła się skoordynowana akcja przerzutu całości sprzętu i ludzi Okręgu. Wytypowani do ewakuacji żołnierze przejeżdżali granicę, korzystając najczęściej z fałszywych kart ewakuacyjnych, masowo wyrabianych przez wileńską „legalizację”. Często zabierali ze sobą broń krótką, a czasami inne materiały organizacyjne. Po przekroczeniu granicy byli przyjmowani przez komórkę odbiorczą [najczęściej w Białymstoku], a następnie kierowani w głąb Polski. Podawano im kontakty w terenie. Często także zaopatrywano ich w nowe komplety dokumentów, które umożliwiały im zmianę tożsamości, co pozwalało im ukryć swoje dawne powiązania.

Por. Witold Turonek „Tur”, „Tumry”, ur. 05 X 1916 Janopol, pow. Brasław na Wileńszczyźnie. Syn Stefana i Konstancji. W VI 1935 ukończył w Drui gimnazjum uzyskując świadectwo dojrzałości. Od 1 X 1935 do VIII 1938 w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Maz. – Komorowie. Promowany na stopień ppor. sł. st. piechoty 1 X 1938 z przydziałem do 77 pp w Lidzie na stanowisko d-cy plutonu w 7 kompanii III baonu. W VIII 1939 skierowany z 77 pp do Ośrodka Zapasowego 19 DP w Lidzie. Brał udział w grupie ppłk. Z. Blumskiego w walkach z sowieckim okupantem w rejonie Grodna i Sejn. 23 IX 1939 wraz z oddziałem przekracza granicę polsko-litewską. Internowany w obozie Birstonas nad Niemnem, skąd w X 1939 uciekł. Ukrywał się w majątku rolnym Kukle pow. Utene, gdzie pracował jako robotnik rolny. W VI 1941 r. po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej prowadzi działalność konspiracyjną wśród Polaków na Litwie. W VI 1942 skierowany na przymusowe roboty do Niemiec. Ucieka z transportu i przedostaje się do Wilna. Po uzyskaniu kontaktów konspiracyjnych z K.O. AK Wilno zostaje w VI 1942 skierowany na teren Obwodu AK Oszmiana w Inspektoracie „F” z zadaniem zorganizowania regularnych drużyn i plutonów konspiracyjnych oraz zintensyfikowania akcji dywersyjnych. Oficjalnie zatrudniony jako administrator majątku Bołtupie. Od IX 1942, komendant Wojskowego Ośrodka Pogotowia Bojowego „O” – Oszmiana. Jednocześnie z-ca komendanta Obwodu AK Oszmiana. Od II 1943 do II 1944 komendant Obwodu /Ośrodka/AK Oszmiana. Od II 1944 d-ca III Oddziału Partyzanckiego AK przekształconego w IV 1944 w 8 Brygadę Oszmiańską AK. Od II 1944 do VIII 1944 dowod
ził samodzielnymi działaniami zbrojnymi oraz uczestniczy na czele 8 Brygady AK w walce z Niemcami w składzie 3 Zgrupowania AK mjr. Cz. Dębickiego „Jaremy”. Bierze udział w operacji „Ostra Brama”. Awansowany do stopnia por. sł. st. 11 XI 1944. Po wejściu A. Cz. utworzył oddział part. AK, z którym w połowie XI 1944 wyrusza w pole. Walczy z wojskami sowieckimi. W II 1945 po ciężkich bojach z NKWD pod Rówinami oddział zostaje rozbity. W czasie walk zostaje ranny w twarz. Wydostał się z okrążenia wyprowadzony przez swoich żołnierzy. Następnie przedostaje się do Wilna. Był intensywnie poszukiwany przez NKWD. Przy pomocy komórki legalizacyjnej K.O. AK Wilno pod przybranym nazwiskiem Witold Wiltos w III 1945 wyjechał transportem repatriacyjnym do Polski. Początkowo zamieszkiwał w Wyrzysku k/Bydgoszczy, gdzie do VII 1945 pracował jako komisarz ziemski. W końcu lipca 1945 wyjechał do Lęborka k/Gdańska i podjął pod rodowym nazwiskiem pracę jako kierownik młyna we wsi Nowa Wieś k/Lęborka. Utrzymywał kontakty z mjr./ppłk. A. Olechnowiczem „Pochoreckim”. Zatrzymany przez funkcj. Wydziału III WUBP w Gdańsku 06 XII 1948 i uwięziony w areszcie WUBP w Gdańsku. Postanowienie o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania wydaje z datą 08 XII 1948 WPR Gdańsk. Po ciężkim śledztwie postawiony przed WSR Gdańsk sygnatura akt Sr. 374/49, który wyrokiem z dnia 30 XII 1949 skazał go na karę 7 lat więzienia z art. 86 § 2 KKWP. Po procesie więziony w ZK Gdańsk, skąd zostaje przetransportowany do CWK we Wronkach i tu osadzony 23 IX 1950. Początek wykonania kary 08 XII 1948, upływ kary 08 XII 1955. Zwolniony warunkowo z CWK Wronki w X 1954. Po odzyskaniu wolności powraca do Nowej Wsi. Inwigilowany przez UB, wyjechał do Szczecina, gdzie podejmuje pracę zawodową. Studiował zaocznie w Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu, uzyskując dyplom mgr-a ekonomii. W latach sześćdziesiątych mieszkał i pracował w Tarnowie, skąd wyjechał do Rzeszowa i tu zamieszkał na stałe. Podejmuje pracę zawodową na stanowisku kierownika działu ekonomicznego w Zakładach Lamp Wyładowczych „Polam” w Rzeszowie. W 1960 na jego wniosek przeprowadzono postępowanie rehabilitacyjne. NSW w Warszawie wydaje postanowienie o uchyleniu wyroku wydanego przez b. WSR Gdańsk 30 XII 1949, a skazanie uznano za niebyłe. W pełni zrehabilitowany. Zmarł w Rzeszowie 22 XII 1977 r.. Pochowany na miejscowym cmentarzu. Żonaty z Haliną z d. Bykowska. Odznaczony: VM kl. 5 nr leg. 12405, KW. Należał do grona najwybitniejszych dowódców AK na Wileńszczyźnie.

W okresie tym oba sąsiadujące Okręgi – Nowogródzki i Wileński – współpracowały w akcji przerzucania ludzi na teren Polski centralnej, choć często współpraca ta polegała na organizowaniu transportu przez Wilno dla żołnierzy z Nowogródczyzny, którzy takich możliwości logistycznych [jak choćby „legalizacja”] nie mieli. W okresie do czerwca 1945 ewakuowano przez granicę transportami repatriacyjnymi nowogródzkie oddziały NN „Piętki”, Ryszarda Kiersnowskiego „Puchacza” czy ppor. Jana Wiśnicza „Lwa” z Obwodu Lida, a z powiatów Baranowicze i Nieśwież przerzucono co najmniej 300 ludzi. W maju, po zorganizowaniu placówek odbiorczych po drugiej stronie granicy, w obu Okręgach przerzut ruszył pełną parą. W każdym transporcie repatriacyjnym przerzucano co najmniej kilkudziesięciu żołnierzy AK.

Podjęto także akcję przerzucania przez „zieloną granicę” całych uzbrojonych oddziałów. Akcja ta, rozpoczęta jeszcze na początku 1945, kontynuowana była – z dużym powodzeniem – do końca jesieni. Przetarty został szlak przez Grodzieńszczyznę, prowadzący do Puszczy Białowieskiej. Szlakiem tym zaczęto przerzucać poszczególne oddziały. Akcję rozkładano zazwyczaj na kilka etapów. Pierwszym było skoncentrowanie w wyznaczonym punkcie kilku jednostek dotąd działających samodzielnie. W Komendzie Okręgu zapewne panowało przeświadczenie, że większe ugrupowania bezpieczniej przejdą granicę niż niewielkie oddziałki. Przy tym skracano okres największego ryzyka. Podporządkowane „dzikie” oddziały oraz jednostki Okręgu udawały się na miejsca koncentracji. Stamtąd wędrowały prowadzone przez doświadczonych przewodników w kierunku granicy. Po jej przejściu były przyjmowane przez placówki Okręgu Białostockiego lub przez oficerów Okręgu Wileńskiego z por. Adamem Boryczką „Tońką” na czele.

18 lipca 1944 r. kpt. Adam Boryczka „Tońko” na czele VI Brygady Wileńskiej zbliża się do Puszczy Rudnickiej unikając sowieckiej obławy.

Pierwszym znanym oddziałem, który wiosną 1945 przekroczył „zieloną granicę” była 60-osobowa kompania NN „Chorążego”. Pod koniec lipca tą samą trasą przeszła m.in. grupa składająca się z trzech oddziałów: „Siódemka Wilhelma” dowodzona przez Aleksandra Alesionka „Pioruna”, złożona z żołnierzy VII Wileńskiej Brygady AK, oddział sierż. NN „Maroczego”, złożony z żołnierzy III Brygady oraz grupa sierż. Władysława Janczewskiego „Lalusia” – razem ok. 50 żołnierzy [według innych danych ok. 160 ludzi]. Inna udana przeprawa nastąpiła we wrześniu 1945. 20-osobowy oddział dowodzony przez sierż. Wojnicza „Żuka” dotarł bez przeszkód na teren Obwodu Sokółka, gdzie przejęły go placówki terenowe Okręgu Białostockiego.

Inne oddziały nie miały takiego szczęścia… Oddział Edwarda Czeszumskiego „Edka” pozostawał bez łączności z KO od listopada 1944. Kiedy w końcu nawiązał kontakt z Okręgiem i przygotował się do przerzutu, został 6 czerwca 1945 doszczętnie rozbity przez jednostkę NKWD we wsi Nowosady. Co najmniej 30 żołnierzy zginęło [część z nich Sowieci rozstrzelali po schwytaniu].

W czerwcu 1945 w Warszawie mjr Antoni Olechnowicz „Pohorecki” złożył na piśmie raport z działalności Okręgu. O nastawieniu oficerów Komendy Okręgu do rzeczywistości, która zapanowała w Europie pod koniec wojny, niech świadczy taki oto fragment:
„Szliśmy tą samą drogą, drogą ciernistą, ale jedynie uczciwą, nie wsiadaliśmy do mijających nas ani czarnych, ani czerwonych aut; p. Mikołajczyk wsiadł do jednego z pierwszych czerwonych, więc niech uważa, jeśli go dogonimy”.

Jasno z tego wynika niechęć do włączenia się w dialog z komunistami. Ta bezkompromisowa postawa zaważyła na decyzji o zachowaniu struktur Okręgu także po jego ewakuacji, w celu wykorzystania ich w przyszłej walce o Polskę. Jednocześnie raport określał siły Okręgu pod okupacją sowiecką:

„dotychczas na terenie [Wileńszczyzny] pozostało:
a. oddziały – około 400 ludzi – uzbrojeni
b. siatka – około 1000 ludzi – uzbrojeni
c. około 2 tys. ludzi spoza AK, nie mogących legalnie opuścić terenu”.

Kresowi Straceńcy – część 3>

Tymczasem w lipcu 1945 w Wilnie nastąpiła wsypa resztek Komendy Okręgu. 16 lipca aresztowany został p.o. Komendanta Okręgu mjr Wincenty Chrząszczewski „Ksawery”, „Kruk”. W sierpniu wpadła także wileńska placówka „legalizacji”. Był to praktycznie koniec działalności AK na Wileńszczyźnie na większą skalę. Pozostała co prawda i działała do 1946 siatka wywiadowcza „Auszra”, przejmując częściowo „legalizację”, ale była to już działalność ograniczona. Okręg w swojej masie przeniósł się do Polski „lubelskiej” i tam wznowił działalność.

Puszcza Rudnicka, sierpiń 1944 r. Oddziały „Solcza” (pod dowódctwem kpt. Adama Boryczki „Tońki”) i „Wiśnicza” (pod dowództwem por. Edmunda Banasikowskiego „Jeża”) przedzierają się „do Polski”, uciekając przed sowiecką niewolą.

Na terenie Wileńszczyzny pozostały natomiast, pozbawione kontaktu z przełożonymi, resztki struktur Okręgu. Działały też nadal oddziały partyzanckie zasilane przez ludzi chcących uniknąć poboru lub ukrywających się przed NKWD. Los tych „ostatnich żołnierzy” był tragiczny. O ile jeszcze w 1945 mogli oni liczyć na pomoc siatki konspiracyjnej i przerzucenie na inne tereny, to później możliwości te się skończyły. Do połowy 1946 partyzantka ta prowadziła aktywną działalność, potem zamieniła się w grupy samoobrony. Likwidowano agentów NKWD i donosicieli, palono akta administracyjne, „przestrzegano” przed nadgorliwością urzędników, a nawet prowadzono tak spektakularne akcje, jak chronienie naturalnej bazy partyzantów [czyli lasu] przed zniszczeniem, wysadzając w powietrze tory, którymi wywożono wyrąbane drzewo [NKWD robiło wtedy liczne przesieki w lasach Wileńszczyzny, aby w ten sposób ograniczyć ruch oddziałów partyzanckich – podobne „pomysły” realizowali wcześniej Niemcy].

Od 1947 ograniczono się tylko do walki o przetrwanie. Budowano w lasach i we wsiach utajnione bunkry, korzystając przy tym z pomocy miejscowej ludności [coraz częściej już nie żołnierzy siatki AK, bo tych w pierwszym rzędzie dotknęły uderzenia NKWD], często zmieniano teren, unikając licznych obław. Coraz wyraźniej zacierały się istotne do niedawna różnice. Polacy walczyli niejednokrotnie w oddziałach partyzantki litewskiej, a Litwini w oddziałach polskich. Czasem też można było spotkać dezerterów z Armii Czerwonej i uciekinierów z obozów jenieckich. W terenie działały też bandy rabunkowe, te jednak były tępione bez litości zarówno przez podziemie, jak i władzę sowiecką.
Do walki z partyzantką NKWD rzuciło tak zwane „zielone oddziały”, szczególnie intensywnie działające w latach 1945-1946. Były to prowokacyjne grupy złożone z żołnierzy NKWD, udające dezerterów z Armii Czerwonej lub żołnierzy ROA gen. Własowa. Ich sposobem „walki” był podstęp i zdrada. Po nawiązaniu łączności z partyzantami, „zielony oddział” przebywał z nimi przez kilka dni [w szczególnych wypadkach przeprowadzano nawet wspólne akcje], co służyło uśpieniu czujności. Po niedługim czasie dochodziło zazwyczaj do zaproszenia partyzantów na sute przyjęcie, zorganizowane pod pretekstem np. imienin dowódcy. Podczas takiego „przyjęcia” mordowano większość partyzantów, zachowując przy życiu nielicznych – tym miano następnie zorganizować pokazowe procesy.

Por. Edmund Banasikowski „Jeż”.

Zimą 1946/47 zadano dalsze ciosy polskim oddziałom, stosując równocześnie wzmożoną kontrolę miejscowej ludności i uniemożliwiając w ten sposób jej współpracę z partyzantami. Jedna z ostatnich grup, złożona z dawnych żołnierzy Związku Wolnych Polaków [części AK] została w Wielki Piątek 1947 zlikwidowana przez oddział NKWD. W latach następnych ucieczka do lasu nie była już sposobem na przetrwanie. Z bronią w ręku pozostały tylko jednostki. Niewiele jest na ten temat informacji, wiadomo jedynie, że jeszcze w latach 1948-1952 oddziały milicji i NKWD likwidowały niewielkie „biełopolskie bandy”. Zapewne były to grupki dawnych partyzantów, ukrywających się jeszcze w leśnych bunkrach, próbujących przetrwać „do lepszych czasów”.

Tymczasem na terenie Polski centralnej odbudowały się struktury Okręgu Wileńskiego. Ostatni Komendant Okręgu ppłk Antoni Olechnowicz „Pohorecki” postanowił nie rozwiązywać całkowicie struktury Komendy Okręgu, a resztę członków organizacji zwolnić tymczasowo z wszelkich funkcji, traktując ich jako potencjalnych żołnierzy. W porozumieniu z całym sztabem podjął też decyzję o niewłączaniu się w struktury powstałego właśnie WiN-u. Nowa organizacja obejmowała tylko tereny „Polski Ludowej”, bez Kresów. Struktura taka i wyrażające się w niej stanowisko polityczne było dla Wilnian nie do przyjęcia.

Odtworzone w Polsce centralnej struktury Okręgu składały się ze sztabu oraz dwóch komórek – „legalizacji” i kwatermistrzowskiej. Wynikało to z charakteru podjętej działalności, czyli głębokiego zakonspirowania kadr organizacyjnych i udzielania jak najdalej idącej pomocy żołnierzom siatki. Pod koniec 1945 nawiązano kontakt ze Sztabem Naczelnego Wodza w Londynie. Otrzymane stamtąd rozkazy potwierdziły słuszność podjętych decyzji. Okręg Wileński pozostał jako niezależna siatka konspiracyjna na terenie Polski, przy czym miał nadal prawo używać nazwy „Okręg Wileński Armii Krajowej”. Naczelny Wódz potwierdził więc tym samym odwołanie rozkazu o rozwiązaniu AK i nakazał dalszą pracę. Podstawą miało być utrzymanie siatki w konspiracji i tworzenie z niej zaplecza dla ewentualnej dalszej walki. Jednocześnie siatka wileńska otrzymała polecenie zbierania wiadomości dla Rządu RP w Londynie, dotyczących głównie problematyki polityczno-społecznej.

Jako siedzibę sztabu Okręgu wyznaczono Gdańsk. Było to miasto portowe, „okno na świat”, zasiedlone w dużej mierze repatriantami z Wileńszczyzny. W grudniu 1945 Komendant Okręgu nawiązał kontakt z mjr. Zygmuntem Szendzielarzem „Łupaszką”, który od tego czasu podporządkował Okręgowi swoje oddziały partyzanckie i rozpoczął działalność także na Pomorzu. Pierwsza większa wsypa w szeregach organizacji nastąpiła w kwietniu 1946. Aresztowano kilku oficerów Komendy, rozbito częściowo sieć łączności i zlikwidowano rodzącą się komórkę propagandowo-informacyjną, dowodzoną przez por. Feliska Selmanowicza „Zagończyka”. Dopiero pod koniec tego roku udało się ponownie podjąć działalność. W początkach 1947 roku ppłk Olechnowicz osobiście udał się na Zachód, aby wspólnie z przedstawicielami Rządu RP, opracować dalszy plan działania.

Nowe zadania dla Okręgu określały je dwutorowo. Przede wszystkim należało budować struktury konspiracyjne, pomagać żołnierzom i oficerom, legalizować zagrożonych aresztowaniem. Żołnierze i oficerowie, którzy zdecydowali się dalej prowadzić działalność konspiracyjną, tworzyli tzw. „Ośrodek Mobilizacyjny Okręgu Wileńskiego AK”. Mieli utrzymywać pomiędzy sobą łączność, prowadzić zajęcia samokształceniowe, przekazywać informacje i „być gotowym do podjęcia działań zbrojnych”. Działalność Okręgu w tym zakresie przypominała działalność AK podczas okupacji niemieckiej czy sowieckiej. Tylko brak oddziałów Kedywu i rozwiniętej aktywności wydawniczej nie pozwala uznać tego okresu za pełną kontynuację działalności poprzedniej.

Drugim zadaniem otrzymanym przez Okręg było zbudowanie siatki wywiadowczej
i przekazywanie w miarę pełnych danych z toku życia politycznego, gospodarczego, społecznego i wreszcie wojskowego komunistycznej Polski. Do realizacji tego zadania ppłk „Pohorecki” powołał por. Zygmunta Szymanowskiego „Bza”.

Utworzona z żołnierzy konspiracji wileńskiej siatka wywiadowcza zdobywała i przekazywała na Zachód cenne informacje, których wartość docenił nie tylko Rząd RP, ale i Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie, infiltrujący kanały przerzutowe na Zachód. Doprowadziło to w efekcie do jednej z największych akcji MBP skierowanych przeciwko polskiemu podziemiu – „Akcji X”. Rozpoczęta w połowie 1948, w swoich kolejnych rzutach i „mutacjach” trwała praktycznie do roku 1956. Łącznie aresztowano ponad 6 tys. ludzi, kilkadziesiąt osób skazano na śmierć. Praktycznie wszystkich repatriantów z Wileńszczyzny otoczono kontrolą i „opieką”, którą jeszcze w latach 80-tych kontynuowały MO i SB!

Cała Komenda Okręgu została skazana na karę śmierci. Wyroki wykonano prawie na wszystkich skazanych, w tej grupie znaleźli się m.in. ppłk Antoni Olechnowicz „Pohorecki”, mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”, por. Lucjan Minkiewicz „Wiktor”, por. Wacław Walicki „Tesaro”, por. Henryk Borowski „Trzmiel”, por. Wiktor Kuczyński „Wiktor”, por. Jerzy Łoziński „Jerzy”, por. Edmund Zbigniew Bukowski „Zbyszek” i wielu, wielu innych.

Dr Piotr Niwiński

Powyższy tekst, autorstwa dr Piotra Niwińskiego – historyka gdańskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej, pochodzi z pracy zbiorowej: „Żołnierze Wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku”, Warszawa 2002. Bardzo dziękuję autorowi za wyrażenie zgody na publikację.

Kresowi Straceńcy – część 4>

Armia Krajowa na Nowogródczyźnie po lipcu 1944

Niepowodzenie operacji „Ostra Brama” i rozbrojenie oddziałów Armii Krajowej pod Wilnem w lipcu 1944 było prawdziwym ciosem dla Nowogródzkiego Okręgu AK. Pod Wilnem znalazło się około 6.000 żołnierzy Okręgu „Nów”. Znaczna ich część została po rozbrojeniu wywieziona do Kaługi, a stamtąd – po odmowie złożenia rosyjskiej przysięgi wojskowej – do obozów w lasach podmoskiewskich. Mobilizacja sił AK do akcji „Burza” ujawniła wobec sowieckiej agentury żołnierzy i terenowych dowódców AK. Ci, którzy uniknęli rozbrojenia i powracali obecnie do swoich domów, byli poszukiwani przez NKWD. Fakt przynależności do Armii Krajowej traktowany był przez władze sowieckie jako ciężkie przestępstwo. W terenie działały grupy operacyjne NKWD dokonujące aresztowań AK-owców, członków ich rodzin oraz wszystkich Polaków podejrzanych o sprzyjanie Armii Krajowej. Jednocześnie na terenach anektowanych władze sowieckie bezprawnie ogłosiły pobór ludności [obywateli polskich] do Armii Czerwonej. Polacy, jak też znaczna część Białorusinów, nie zamierzali ginąć w obcych mundurach za obcą sprawę i masowo uchylali się od poboru, byli wyłapywani przez sowieckie grupy operacyjne, tzw. „chapunów”.

Jak wynika z sowieckich raportów z Lidy oraz miast-siedzib rejonów, codziennie w teren wyjeżdżały grupy operacyjne NKWD z zadaniem dokonywania aresztowań i chwytania poborowych. Każda z nich zabijała lub aresztowała od kilku do kilkudziesięciu ludzi. Dochodziło przy tym do doraźnych egzekucji i pacyfikacji. Powszechne było strzelanie do uciekających i znęcanie się nad rodzinami osób ukrywających się [np. 22 sierpnia 1944 koło Klukowicz zastrzelono 40 osób, 23 sierpnia w chutorze Kołodziszki – 27 osób, a 7 aresztowano, 11 września w m. Grodzie zastrzelono 14 i aresztowano 11 osób, w dniach 17-29 grudnia na terenie gmin Ejszyszki i Orany aresztowano 360 osób, a 16 zastrzelono, 19 stycznia 1945 w rejonie Chlebowców zastrzelono 22 osoby i aresztowano 11, 7 lutego podczas operacji w Puszczy Lipiczańskiej zabito 34 osoby, 441 aresztowano].

O skali sowieckiego terroru mogą świadczyć rozmiary operacji przeprowadzonej w dniach 15 marca – 12 kwietnia 1945 na terenie dwóch obwodów administracyjnych przez jednostki dwóch dywizji NKWD [zabito wówczas 109 i aresztowano 5245 osób, przy stracie zaledwie 6 zabitych i 10 rannych funkcjonariuszy NKWD].

W takich warunkach na terenie Nowogródczyzny dochodziło do ponownego odtwarzania polskiej pracy niepodległościowej pod nową okupacją sowiecką. Nowym p.o. Komendanta Okręgu mianowany został ppłk cc Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”.

Ppłk dypl. cc Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”. Jeden z pierwszych partyzantów II wojny światowej – oficer Oddziału Wydzielonego WP mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. W grudniu 1939 przedostał się do Wojska Polskiego odtwarzanego we Francji. Współtwórca idei powstania polskich wojsk spadochronowych i „cichociemnych”. Po skoku do Kraju [27/28.XII.1941] oficer K-dy Gł. AK. Od marca 1944 dowodził zgrupowaniem „Nadniemieńskim” w Nowogródzkim Okr. AK. Ciężko ranny 24 czerwca 1944 w bitwie z Niemcami pod Dyndyliszkami [stracił prawą rękę]. Twórca koncepcji operacji „Ostra Brama”. Po rozbrojeniu oddziałów AK pod Wilnem przez Sowietów, mianowany p.o. Komendanta Okr. AK Nowogródek. Poległ wraz z 36 podkomendnymi w starciu z wojskami NKWD 21 sierpnia 1944 pod Surkontami. Odznaczony: VM V klasy, KW x 2.

Przystąpił do odtwarzania Komendy Okręgu i organizowania struktur AK w terenie. Jednak już 21 sierpnia 1944 poległ wraz z 36 podkomendnymi w Surkontach, zaatakowany przez pododdziały 32. zmotoryzowanego pułku strzeleckiego Wojsk Wewnętrznych NKWD. Funkcję p.o. Komendanta Okręgu przejął wówczas dotychczasowy szef sztabu kpt./mjr Stanisław Sędziak „Warta”, Dopiero jemu udało się unormować pracę Okręgu Nowogródek. Odtworzył Komendę Okręgu, uruchomił pracę Oddziału V [łączność], Biura Informacji i Propagandy, nawiązał też stały kontakt z odtworzonymi komendami ośrodków terenowych AK oraz sąsiednimi Okręgami Wilno i Białystok. Niestety, już w listopadzie 1944 zagrożony aresztowaniem musiał przenieść się na teren sąsiedniego Okręgu AK Białystok. Po nim funkcję p.o. Komendanta sprawował rtm. Jan Skorb „Boryna” [do kwietnia 1945], następnie zaś ppor. Ludwik Nienartowicz „Mazepa” [do sierpnia 1945].

Rtm. Jan Skorb „Boryna”. Od stycznia do marca 1945 p.o. Komendanta Okręgu Nowogródzkiego AK.

Aresztowania NKWD spowodowały jednak straty nie do odrobienia. Bardzo szybko aresztowani zostali oficerowie Komendy Okręgu: I zastępca Komendanta kpt. Władysław Stawowski „Sawa” [zmarł w obozie w 1956], szef sztabu [?] kpt. Stanisław Rybka „Ikar”, „Brożyna” [zamordowany w więzieniu w Lidzie], szef saperów por Józef Łubikowski „Sybirak” [skazany na karę śmierci], por. Józef Orechwo „Już” [skazany na wieloletnie łagry], szef BiP Janusz Wroński „Janosik” [skazany na więzienie w łagrach].

Już 8 września 1944 grupa operacyjna NKWD i NKGB zlikwidowała we wsi Zalesie [pow. Lida] radiostację Komendy Okręgu. Po tej wpadce nie zdołano już odtworzyć łączności taktycznej Okręgu. Łączność Okręgu „Nów” utrzymywana była za pośrednictwem Oddziału V sąsiedniego Okręgu AK „Pełnia” [Białystok].

Zgodnie z rozkazem KG AK Komenda Okręgu dążyła do zdemobilizowania istniejących jeszcze pozostałości oddziałów partyzanckich AK. Okazało się to jednak niemożliwe, gdyż masowe aresztowania prowadzone przez NKWD powodowały, iż coraz większa liczba osób musiała się ukrywać. Nie mając innej możliwości przetrwania, ludzie ci łączyli się w zbrojne grupy, stale zasilające partyzantkę.

Najsilniejsze ośrodki polskiego zorganizowanego oporu powstały jesienią 1944 w powiecie lidzkim. Określane były jako „Zgrupowanie Południe” i „Zgrupowanie Północ” [przez pojęcia te należy rozumieć całość sił konspiracyjnych i partyzanckich AK z danego terenu]. Dowodzili nimi doświadczeni dowódcy z okresu okupacji niemieckiej: ppor. Czesław Zajączkowski „Ragner” i ppor. Jan Borysewicz „Krysia”.

Por. Jan Borysewicz „Krysia”, „Mściciel”. Uczestnik wojny obronnej w 1939. Dowódca oddziału partyzanckiego nr 314, na bazie którego powstał II/77. pp AK. Zaczynał partyzantkę z 7 ludźmi, po roku miał w swoim baonie 650 świetnie uzbrojonych żołnierzy. Niezwykle popularny wśród ludności i partyzantów AK, odnotował na swym koncie szereg udanych działań bojowych przeciw niemieckim siłom okupacyjnym. Od maja 1944 Komendant Zgrupowania „Północ” [II i V/77. pp AK]. Po lipcu 1944 kontynuował działalność na Ziemi Nowogródzkiej. Poległ 21 stycznia 1945 pod Kowalkami w zasadzce grupy operacyjnej 105. pułku pogranicznego NKWD. Jego ciało Sowieci obwozili po wsiach i miasteczkach Ziemi Lidzkiej – m.in. wystawiano je na pokaz na rynku w Naczy.

Podlegające im oddziały wykonały szereg akcji z zakresu samoobrony przed NKWD, a nawet u
derzeń odwetowych i dywersyjnych. Między innymi we wrześniu 1944 w odwet za zbrodnie popełniane przez Sowietów na ludności polskiej, przeprowadzono dwie duże operacje dywersyjne [oddziały „Zgrupowania Południe” przeprowadziły 12 dywersji na kolei, zaś oddziały „Zgrupowania Północ” zniszczyły 9 mostów]. Na terenie „Zgrupowania Południe” operowały następujące oddziały partyzanckie: oddział ppor. „Ragnera”, ppor. Józefa Jagielskiego „Piona”, i kpr. Witolda Hładkiego „Gila”, grupa sierż. Wacława Pawłowskiego „Zawiei” oraz patrole plut. Tadeusza Orwida „Kuby”, sierż. Witolda Skawińskiego „Kuny”, i NN „Karasia”.

Na terenie „Zgrupowania Północ” działały: osobista drużyna przyboczna por. „Krysi”, oddziały i grupy ppor. Czesława Stankiewicza „Komara”, ppor. Józefa Chiniewicza „Groma”, ppor. Czesława Stecewicza „Śmiałego”, plut. Michała Tetiańca „Myśliwego”, kpr. Więckiewicza „Zemsty”, kpr. Adama Łoszakiewicza „Iskry”, kpr. Ryszarda Kiersnowskiego „Puchacza”, kpr. Józefa Zarzyckiego „Piętki” i kpr. Michała Nawrockiego „Wrzosa”, NN „Hajduka”, NN „Filara”, NN „Poręby”.

W powiecie szczuczyńskim operowały oddziały kpr. Werenowiszcza „Kuny”, sierż. Bolesława Koleśnika „Smoka”, Stanisława Rytkowskiego „Wodnego” i Bronisława Mickiewicza „Niedźwiedzia”, w ośrodku Iwje-Juraciszki grupy Huleckiego „Wiatra”, Antoniego Dona „Jaskółki”, ppor. Jana Wasiewicza „Lwa”, ppor. Józefa Sylwanowicza „Listka”, pchor. Eryka Barcza „Eryka”, kpr. Bolesława Zabłockiego „Oczka”, Józefa Ussa „Śmigła”, a przede wszystkim 1. Oddział Samoobrony Czynnej Ziemi Wileńskiej ppor. Hieronima Piotrowskiego „Jura”.

W powiecie baranowickim i nieświeskim działały oddziały: sierż. Czesława Rymaszewskigo „Nagana”, plut. Jana Kanceralczyka „Skiby”, sierż. Michała Modzelewskiego „Miszki”, plut. „Obiego”.

Ppor. Czesław Zajączkowski „Ragner”. Przedwojenny urzędnik z Lidy, podchorąży rezerwy łączności. W konspiracji szef łączności Obwodu AK Lida. Od kwietnia 1943 organizator i dowódca oddziału nr 312, a następnie IV/77. pp AK. Był to najliczniejszy oddział partyzancki Okręgu Nowogródek. Walczył zarówno z Niemcami, jak i z partyzantką sowiecką, powstrzymując jej napór na linii Niemna. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy. Po lipcu 1944 dowódca Zgrupowania „Południe”, zaciekle zwalczanego przez wojska NKWD. Poległ 3 grudnia 1944 wraz z kilkoma podkomendnymi pod chutorem Jeremicze koło Niecieczy, okrążony przez ok. 1400 żołnierzy NKWD. Miejsce jego pochówku pozostaje nieznane.

Za jednego ze swych głównych przeciwników władze sowieckie uznały ppor. „Ragnera” i podległe mu siły „Zgrupowania Południe”. Podjęto przeciw niemu masowe operacje WW NKWD. Już 29 września 1944 pododdział 265. p.strz. WW NKWD zlikwidował patrol Edwarda Staronia „Karasia”, 27 października grupa operacyjna NKWD rozbiła pod Szejbakami koło Żołudka patrol plut. W. Grabowskiego „Żyda”, także w końcu października i w początkach listopada rozbite zostały oddziały „Gila” i „Piona” operujące na południowym brzegu Niemna w rejonie Rudy. W dniach 7-9 listopada 1944 NKWD zdołało rozbić Komendę Ośrodka Nowogródek „Klara”, aresztując większość kadry dowódczej. Ppor. „Ragner” kilkakrotnie zdołał się przebić przez sowieckie obławy, jednak 3 grudnia 1944 został otoczony przez NKWD w rejonie chutoru Jeremicze. Sowieci rzucili do akcji przeciw jego oddziałowi, liczącemu niespełna 30 ludzi, ponad 1400 funkcjonariuszy NKWD [wspieranych przez 3 czołgi]. Ppor. „Ragner” wraz z czterema podkomendnymi poległ, trzech rannych dostało się w ręce Sowietów. Oddział jednak zdołał się przebić przez sowiecki pierścień i komendę nad nim objął adiutant „Ragnera”, sierż. Anatol Urbanowicz „Laluś”.

Sierż. Anatol Urbanowicz „Laluś”. Adiutant ppor. „Ragnera”, dowodził oddziałem po jego śmierci. Okresowo pełnił funkcję Komendanta Obwodu Szczuczyn-Lida. Wiele razy starł się z grupami operacyjnymi NKWD. 27 maja 1945 pod Lidą osaczony z oddziałem przez grupę zwiadu 34. zmotoryzowanego pułku strz. NKWD. Nie chcąc wpaść w ręce Sowietów zastrzelił się.

Nieco dłużej zdołał utrzymać się w terenie por. „Krysia”, przy czym wykonał sporo udanych akcji przeciw NKWD. Jednak i on zginął już 21 stycznia 1945, gdy pod Kowalkami wpadł w zasadzkę grupy 105. pułku pogranicznego NKWD.

Kolejnym celem działań NKWD stały się oddziały AK kryjące się w Puszczy Rudnickiej. W dniach 6-7 stycznia 1945 znaczne siły NKWD zaatakowały oddziały „Komara”, „Myśliwego” i „Zemsty” [poległo nie mniej niż 31 partyzantów]. Oddziały te jednak zdołały wyrwać się z okrążenia i kontynuowały działalność. Lecz w marcu 1945 prowokacyjna grupa NKWD zlikwidowała „Komara” i 18 jego żołnierzy w zaścianku Okolica.

W dniu 29 stycznia 1945 siły trzech pułków NKWD rozbiły pod Koreliczami przedzierające się „do Polski” oddziały rtm. „Groma”, por. „Tura” i por. „Tumrego” [poległo 89 partyzantów, 25 dostało się do niewoli, w terenie aresztowano 200 osób]. Jesienią 1944 i wiosną 1945 w pomniejszych starciach rozbite zostały przez NKWD oddziały i grupy „Smoka” [27 grudnia 1944 pod Kamionką], „Listka” [6 stycznia 1945 w Narweliszkach], „Wiatra” [w lutym 1945], „Kuny” [20 lutego 1945 w Pieckowicach], „Jaskółki” [w marcu 1945] i „Iskry” [25 maja 1945 pod Dajnowem].

Kwiecień 1945. Oddział sierż. Władysława Janczewskiego „Lalusia”, Wojdagi koło Koleśnik.

Oddział partyzancki sierż. Władysława Janczewskiego „Lalusia” pod Wersoczką w kwietniu 1945. Stoczył wiele walk z NKWD. W lipcu 1945 z Puszczy Rudnickiej przeszedł na teren Polski, gdzie 28 lipca został zaatakowany pod Kraśnianami przez połączone siły NKWD, UB i KBW z Sokółki. W starciu poległo 12 partyzantów, zaś 4 wpadło w ręce Sowietów i UB.
Stoją od lewej: NN „Mur”, Franciszek Romanowski „Rosa”, Kazimierz Kredyk „Klin”, Stanisław Krukowski „Młot” (zginął 7 maja), Janina Martun-Litwinowicz „Kroszka”, Jan Wilbik „Wolny”, Władysław Janczewski „Laluś”, Stanisław Ochwat „Bąk”, Władysław Junda „Niedźwiedź”, Leokadia Nosewicz-Bojanowska „Nieznana”, Jan Daglis „Guzik”; w rzędzie dolnym od lewej: Marian Łuszkiewicz „Kmicic”, Aleksander Szabliński „Szaruga”, Jan Grzywacz „Komar”, Antoni Matulewicz „Dąb”, Jan Michniewicz „Skowronek”, Józef Paczkowski „Pająk”.

Kresowi Straceńcy – część 5>